Crkveno-umetničke dragocenosti iz srpskih crkava i manastira sa područja Hrvatske biće vraćene kada se vrati prognani narod - kaže mr Slobodan Mileusnić, upravnik Muzeja SPC

      Ovih dana u Riznici Srpske pravoslavne crkve u Sremskim Karlovcima svečano je otvorena postavka crkveno-umetničkih dragocenosti koje uglavnom potiču iz crkava i manastira SPC sa područja Hrvatske, konkretno iz eparhija dalmatinske, slavonske, osječko-poljske i baranjske i delom iz sremske, sklonjenih pred naletom rata i crkvorušitelja. Izložen je samo deo spasenog a potom konzerviranog i restauriranog blaga.
       Poučeni iskustvom iz prošlih vremena, pogotovu iz perioda Drugog svetskog rata, najviše crkvene vlasti odobrile su neposredno pred početak oružanih sukoba devedesetih da se iz ugroženih područja sklone makar najvrednije dragocenosti. Tako je i učinjeno, sklonjen je samo mali deo onog najvrednijeg.
      
       Još nema uslova
       Hrvatski ministar kulture dr Antun Vujić u nedavnom intervjuu NIN-u rekao je: "...dužni (smo) da tražimo dobra koja su iznesena iz Hrvatske. Ono što je, primerice, izneseno iz manastira Krke, to nije vlasništvo države Hrvatske, nego Srpske pravoslavne crkve, ali je to i hrvatsko kulturno dobro."
       Nije sporna ova izjava prvog čoveka hrvatske kulture, ali upravnik Muzeja Srpske pravoslavne crkve mr Slobodan Mileusnić objašnjava:
       - Ne samo da je to i hrvatsko kulturno dobro nego i celog civilizovanog sveta, posebno Evrope. Veliki deo ovih dragocenosti, koje su, inače, izložene u Karlovcima, rađene su u Veneciji, Beču, Moskvi... Dakle, u najpoznatijim kulturnim centrima Evrope i sveta i kao takve ulaze u korpus evropske i srpske civilizacije.
       Potom dodaje:
       - Može da nas raduje što se pojedini hrvatski poslenici kulture brinu i što su zainteresovani za srpsko crkveno-umetničko nasleđe. Nažalost, dugačak je spisak uništenog i opljačkanog. Ono što je ostalo na teritoriji Hrvatske, a o čemu, za najveći deo, SPC još nema pravih informacija gde je i u kakvom je stanju. Potrebno je da se iznese na videlo dana, da se zaštiti i da se vrati pravom vlasniku. Smatram da bi bio veliki pomak i kada bi hrvatske institucije započele s obnovom onoga što se može obnoviti.
       Što se povratka prenetih dragocenosti u Srbiju tiče, Mileusnić kaže:
       - I mi verujemo da je njihovo sadašnje stanište samo privremeno. Da bi se vratile, potrebno je da se stvore odgovarajući uslovi: da se vrati prognani narod, ta "živa crkva", da ima monaha, sveštenika da bi te dragocenosti ponovo imale ulogu za koju su namenjene, da imaju liturgijsku funkciju. Dok toga nema, izlišno je govoriti o vraćanju dragocenosti. Neposrednih razgovora o tome još nije bilo. Neki pomaci su napravljeni u povratku pojedinih sveštenika. Recimo, na području dalmatinske eparhije do pre godinu-dve imali smo samo jedno svešteno lice, a sada je tamo i episkop. Treba duhovno osnažiti taj prostor, ne samo duhovnicima i sveštenoslužiteljima, nego i sa narodom kome to pripada, koji je to stvorio i vekovima čuvao.
       Osim toga, kako ističe upravnik Muzeja SPC, neophodno je da hrvatske službe zaštite, koje su pre svih zadužene za sveukupno nasleđe svih naroda koji imaju svoje umetničko i istorijsko blago na području Hrvatske, obezbede elementarne uslove čuvanja, zaštite i prezentacije.
       U Muzeju Srpske pravoslavne crkve nisu za to da njihov centralni muzej u Beogradu bude popunjen jer, kako kaže Mileusnić, "ako je muzej pun, to znači da su srpski narod i njegovo nasleđe ugroženi"!
       A Muzej SPC danas je baš pun!
      
       Vagoni opljačkanog blaga
       Tokom svih ratova atakovalo se na kulturno blago. I danas goli zidovi u dvorcu starih danskih kraljeva u Elsinoru, poznatom po Šekspirovoj drami "Hamlet", podsećaju na spor između Danske i Švedske od pre nekoliko stotina godina. Iz skorijih vremena verovatno još dugo biće aktuelni sporovi o opljačkanom blagu u Drugom svetskom ratu, pogotovo onom otetom od Jevreja.
       Taj problem na ovim prostorima postoji vekovima. Mileusnić kaže da je Muzej Srpske pravoslavne crkve najmanje 70 odsto popunjen dragocenostima prethodno opljačkanih a potom vraćenih iz Zagreba posle Drugog svetskog rata, kao i onim iz fruškogorskih manastira, a u fruškogorske manastire donošene su u nekim od seoba započetih još u 14. veku, posle Maričke bitke, potom Kosovskog boja, posle pada Despotovine, pa Prve, Druge, Treće seobe...
       Kraljevina Jugoslavija godinama je vodila sporove sa Austrijom o opljačkanom srpskom blagu odnetom u Beč. Došao je novi rat i još veći problemi. Ustanovljeno je da je u toku Drugog svetskog rata iz srpskih crkava i manastira sa područja NDH-a opljačkano četrdeset vagona crkveno-umetničkih dragocenosti. Posle rata, Srpska pravoslavna crkva uspela je da povrati deset vagona blaga, uglavnom opljačkanog u Srbiji, računajući i Vojvodinu. Najzaslužniji za to bio je tadašnji upravnik Muzeja SPC prof. dr Radoslav Grujić. Prema proceni profesora Grujića, spaseno je 70 odsto opljačkanog.
       Sadašnji upravnik Muzeja SPC mr Slobodan Mileusnić podseća da su prvo nošene dragocenosti od srebra i zlata, ikone i umetničke slike. Knjige i arhive predviđene su za drugu fazu. Međutim, najviše knjiga uništeno je u riznicama i bibliotekama. Tako, recimo, od 92 rukopisne knjige, nastale između 12. i kraja 19. veka, čuvane u manastiru Šišatovac, rat su preživele i danas su sačuvane samo - tri. Sa knjižnim fondom uništene su i bogate arhive fruškogorskih manastira i episkopskih sedišta.
       Sa prestankom rata (Drugog svetskog) nisu prestale muke SPC da povrati oteto. Još 1945. godine, u toku traganja i sakupljanja opljačkanog, profesoru Grujiću stigla je hitna depeša iz Beograda kojom se zahteva da sve crkveno-umetničke dragocenosti pokradenih srpskih crkava i manastira u Hrvatskoj ostanu u zagrebačkim muzejima. Od tog umetničkog materijala oformljen je Muzej Srba u Zagrebu, koji je posle nekoliko godina pretvoren u odjel Povjesnog muzeja Hrvatske, da bi se sedamdesetih godina sve to blago stopilo u Povjesni fond Povjesnog muzeja Hrvatske.
       - Srpska pravoslavna crkva svake godine je potraživala preostali deo opljačkanog blaga, ali je uspela tek posle Brozove smrti - kaže mr Mileusnić. - Ja sam bio zadužen od Svetog arhijerejskog sinoda da identifikujem preostalo blago u Muzeju Hrvatske. Od tog materijala oformljeni su Muzej SPC u Zagrebu, riznica u Pakracu i Muzej sa arhivom i bibliotekom gornjokarlovačke eparhije SPC u Karlovcu. Ali, u poslednjem ratu sve je to minirano.
      
       Kupovina otetog na pijacama
       Ni posle pet godina od rata u Hrvatskoj SPC nema precizne podatke o šteti na crkveno-duhovnom nasleđu.
       - Imamo neke brojke o nepokretnoj imovini, o crkvama, manastirima i crkvenim dobrima, ali ne znamo tačno stanje o pokretnim dobrima, o ikonama, o ikonostasima... Ipak, na osnovu onoga što znamo, ako svodimo računicu po broju, po istorijskom trajanju ili po umetničkom vrednovanju, može se reći da je reč o nacionalnoj katastrofi i duhovnom genocidu - ističe Mileusnić.
       Upravnik Muzeja SPC kaže da je dosta toga što je opljačkano u poslednjem ratu kupovao po Evropi ili mu je donošeno lično u Beograd. Konkretno, donošene su stare knjige iz episkopske knjižnice u Pakracu. Takođe, nuđene su mu iz osječkih crkava ne samo ikone nego i vredni portreti...
       Nažalost, veliku štetu pretrpela je i Rimokatolička crkva u Hrvatskoj, ne samo u objektima, nego, takođe, u njenim crkveno-umetničkim vrednostima. Kolika je šteta i šta je sve nestalo, to najbolje znaju crkvene vlasti u Zagrebu. U Srpskoj pravoslavnoj crkvi, kako kaže Mileusnić, nemaju podatke o toj šteti i da li se eventualno još nešto od hrvatskih crkvenih dragocenosti nalazi u Srbiji. Zna se samo da je vojska vratila ono što je sklonila za vreme borbi u Vukovaru iz riznice Rimokatoličke crkve, gde je bio i jedan relikvijar svetog Bone, koji za katolike ima kultno značenje.
       Mileusnić podseća da je još na početku rata molio sve muzeologe i druge poslenike kulture da čuvaju svačije dragocenosti jer će doći vreme kada će se svoditi računi.
      
       JOVAN JANjIĆ