NAZIV: Srpski ekspresionizam
AUTOR: Bojana Stojanović-Pantović
IZDAVAČ: Matica srpska, Novi Sad 1999.

      Bogdan A. Popović
      
       S početka je to vidljivo, tokom iščitavanja teksta se potvrđuje: Srpski ekspresionizam Bojane Stojanović-Pantović je studija koncipirana i, umnogome, realizovana u skladu sa standardima metodologije naučnoistraživačkog rada. Uvodno poglavlje je - počev od geneze termina i sve do strukturnih odlika poetike - zapravo opšta informacija o ekspresionizmu kao pokretu u evropskoj, ponajpre i ponajviše u nemačkoj umetnosti. (Razume se, studija prvenstveno prati pojave u književnosti.) U narednom su izložene istorijske i poetičke specifičnosti srpskog ekspresionizma. Vidovi njegovog ispoljavanja u poeziji, prozi i drami obrađeni su u zasebnim odeljcima. Studiju finalizuju "Zaključna razmatranja" i, kako valja i pogoduje, bibliografija i registar imena.
       Najteže rešiv metodološki problem ovog rada - problem koji se iz uvodnog prenosi u naredne odeljke, a u njima neretko multiplicira - vidimo u teškoćama diferenciranja ključnih poetičkih premisa pokreta. Isprva je, naime, valjalo izoštriti različitosti unutar "nadređenih kompleksa" modernizma i avangarde kojima ekspresionizam zasigurno pripada. Dobro postavljeni temelji omogućili su izdvajanje ekspresionističkog "pisma" iz množine srodnih i, približno, istovremenih pojava (izama). I, s druge strane, utvrđivanje zajedničkih obeležja koja autore, koncepcijskim i programskim neujednačenostima uprkos, udružuju u pokret. Kako su se u srpskoj književnosti prvih decenija veka međusobno smenjivali, ili uporedo iskušavali bezmalo svi tadašnji avangardni pokreti, navedeni su zadaci bili još teži. Izvanredno upućena u obimnu i složenu književnu građu koliko i u teorijsku literaturu, Bojana Stojanović-Pantović ih je znalački rešavala.
       Osnovne programske i poetičke ideje srpskog ekspresionizma našle su - takvo je polazno viđenje autorke studije - najplodnije tlo u pesničkom izrazu. Smerale su "obnovu i unutrašnju transformaciju lirike kao roda". Kad je proza u pitanju, takvi su pokušaji bili "spontani i poetički neosvešteni", da bi u drami bili srazmerni oskudnoj tradiciji tada marginalnog književnog roda. Analiza etapnog razvoja u poetikama pojedinih autora, njihovog "gotovo sinhronijskog raslojavanja" podjednako, donela je znatno složenije rezultate. Imamo li u vidu dotadašnju, najvećma realističko-mimetičku, ili neoromantičarsku, impresionističko-simbolističku pripovednu praksu, najznačajnije promene su se odigrale u prozi. Tematsko-motivske, formalne, narativne, jezičko-stilske inovacije srpskih prozaika nisu bitne samo zato što su uspostavile nove žanrovske modele, već i stoga što su vodile okretanju evropskim duhovnim iskustvima. Takvi su učinci, po mišljenju Bojane Stojanović-Pantović, ove autore svrstali među "najznačajnije predstavnike ekspresionizma u evropskim okvirima".
       Ma koliko kvalitetna, istraživanja srpskog ekspresionizma su kod nas uglavnom bila sporadična i parcijalna, koncentrisana na poetike pojedinih autora, ili u okvirima šire zamišljenih projekata. Dosad najznačajnija studija o ovom pokretu besumnje je Poetika hrvatskog i srpskog ekspresionizma (1979) Radovana Vučkovića. Ali i ona prevashodno orijentisana na tumačenje programskih tekstova, što će reći na eksplicitnu poetiku. Rad Bojane Stojanović-Pantović objedinjuje spoljašnji i unutrašnji pristup srpskom ekspresionizmu kao distingviranom književnom pokretu. U tom je smislu poduhvat od prvorazrednog značaja. Da je studija urađena stručno i temeljno - sumnje nema. Elementi standardne (unekoliko i normirane) kompozicije i metodologije nisu, pri tom, bili smetnja za ispoljavanje odgovarajućeg, kreativnog kritičko-analitičkog potencijala.