NAZIV: Pera Todorović, Pisma, Ličnosti i ličnost
AUTOR: Priredila, uvodnu studiju i komentare napisala Latinka Perović
IZDAVAČ: "Službeni list SRJ", Beograd 2000.

      Ana Stolić
      
       Retke su ličnosti iz naše prošlosti čiji je politički i profesionalni rad, stvaralački opus i lični vjeruju pronašao svog predanog tumača, kao što je to slučaj sa Perom Todorovićem. Posle monografije Pera Todorović (Beograd 1983) Latinka Perović se godinama, pored drugih važnijih tema kojima se bavila, vraćala ovoj ličnosti. O tome svedoče brojne knjige u kojima je Pera Todorović predstavljen javnosti prvenstveno svojim radom i stvaralaštvom (Izabrani spisi, 1-2, 1987; Dnevnik, 1990; Krvava godina, 1991; Ogledalo, Zrake iz prošlosti, 1997: Srpska stvar u Staroj Srbiji. Uspomene na kralja Milana, 1998; kao i rad Delo Pere Todorovića kao istorijski izvor, Pera Todorović, Zbornik radova, 1999). Osim istraživačkog žara, podsticaj je dolazio iz uverenja da je Todorovićeva lična sudbina duboko povezana sa sudbinom srpskog društva u poslednjim decenijama 19. i početkom 20. veka. Priređena i objavljena pisma to potvrđuju. Pošto se jedna ličnost može posmatrati i kroz njen stav prema drugima, Latinka Perović je u knjigu uvrstila Todorovićeve nekrologe ljudima sa kojima je bio u privatnim i profesionalnim odnosima. Na drugoj strani, nekrolozi Peri Todoroviću u poslednjem delu knjige, rečiti su primeri kako je smrt poznatog pojedinca uvek razlog za, premda prikriveno, preispitivanje nas samih.
       Pera Todorović je najčešće pominjan kao začetnik modernog srpskog novinarstva. Bio je novinar, urednik i vlasnik prvih socijalističkih i radikalskih listova i osnivač prvog dnevnog lista u Srbiji. NJegovo književno delo je, međutim, decenijama bilo potisnuto. Osim onoga što je objavio po mnogim listovima koje je uređivao, istorijski i bulevarski romani, memoarska proza, putopisi i književna kritika bili su, sve do sedamdesetih godina 20. veka, gotovo nepoznati. Razlozi za dugogodišnji zaborav su mnogostruki i trebalo bi ih potražiti, pre svega, u Todorovićevoj ličnosti i njegovoj političkoj sudbini. Ovo je, prema mišljenju Latinke Perović, tek polazište, jer je lična drama Pere Todorovića bila utkana u politički i društveni milje toga vremena. Kao jedan od čelnih ljudi Radikalne stranke bio je posle Timočke bune 1883. uhapšen, osuđen na smrt, a potom pomilovan. Tamnovanje, isključenje iz partije i odbacivanje koje je doživeo od bivših stranačkih drugova, uz dugogodišnju bolest i nesrećan privatni život, učinili su njegovu ličnost složenom i protivurečnom. Da bi se ona spoznala, bilo je neophodno da se uvaže svi relevantni izvori, ali i da se Todorovićevo književno delo i publicistički rad tumače kao istorijski izvor.
       Ovakav pristup istraživanju ličnosti Pere Todorovića omogućio je sagledavanje političkih prilika i stanja duhova u širem kontekstu toga vremena. Zato su pisma, koja su pred nama, nezaobilazan deo te slike. Napisana u razdoblju od trideset pet godina (1872-1907), ona čine, prema rečima Latinke Perović, retko autentičnu autobiografiju. Kao čovek vrlo brojnih i razgranatih društvenih veza, Todorović je bio u prepisci sa mnogim poznatim ličnostima u Srbiji. Neke od njih, Milutina Garašanina i Čedomilja Mijatovića, u svom radikalskom periodu žestoko je napadao. Kasnije je, sudeći prema pismima, sa njima bio u prijateljskim odnosima. Tome je doprinela činjenica da su istaknuti pojedinci bili, iako na različite načine, ugroženi autokratskom politikom krune i prevlašću dvora u političkom i javnom životu. Posle kompromisa sklopljenog sa kraljem Milanom, život Pere Todorovića je krenuo sasvim drugim tokom. Pisma su, između ostalog, i svedočanstvo o tome koliko politička moć jedne ličnosti utiče na ličnu, intimnu sudbinu pojedinca.
       Pisma Pere Todorovića otkrivaju burnu, nesmirenu i borbenu prirodu čoveka koji je prošao kroz teška životna iskušenja. NJegovo, duboko iskreno, ispovedanje o strahu od bliske smrti, kao potpuno autentičnom osećanju, o teškim razočaranjima koja je doživeo od najbližih, o usamljenosti i poniženju, bliski su modernom senzibilitetu. Isprepletenost ličnog života i prilika koje je diktiralo političko okruženje vidljivi su u pismima. To je, verovatno, bio dodatni motiv priređivača da u uvodnoj studiji sačini jednu novu Todorovićevu biografiju.
       U brojnim nekrolozima koje je napisao može se kroz njegov odnos prema samom sebi zapaziti i stav prema drugim ljudima. Zato su oni, sasvim opravdano, našli mesto u ovoj knjizi. Osim što svedoče o Todorovićevom izuzetnom daru da skicira portret ličnosti o kojima je pisao, nekrolozi govore i o njegovoj potrebi da odmeri učinak odlazećih ljudi, bez namere da im on, kao pojedinac, sudi. Takva odmerenost bila je verovatno motivisana jasnom svešću o životnoj prolaznosti, koja je tako uočljiva u njegovoj prepisci. I, na kraju, uzdržanost koju su drugi pokazali pišući o njemu odmah posle njegove smrti možda je u suprotnosti sa nekim karakteristikama ovdašnje političke kulture. Iako je za života bio žestoko napadan, reakcije na njegovu smrt nisu bile učtivo hladne ili ostrašćeno likujuće. Pre bi se moglo reći da je njegov dramatičan život, čak i kod najljućih protivnika izazivao poštovanje.