Neophodno je da nova vlast u Srbiji shvati značaj iseljeništva, da izradi jednu modernu koncepciju državne politike prema dijaspori, po ugledu na iseljeničke ustanove u Zapadnoj Evropi

      Tačnih podataka o Srbima i drugim građanima Srbije koji žive u svetu kao iseljenici, nema, ali je sigurno da jedna trećina korpusa srpskog naroda (preko tri miliona) danas živi u rasejanju - dijaspori od Australije i Novog Zelanda, preko Južnoafričke Republike i Argentine, do SAD i Kanade, a o Evropi i da ne govorimo. Duga je i bolna tradicija odlaska u tuđinu, privremenog ili stalnog, svojevoljnog ili prinudnog argatluka i iskorenjivanja. Poslednje decenije ovu zemlju je napustilo bar dve-tri stotine hiljada najobrazovanijih mladih ljudi u potrazi za mirom, poslom ili normalnim životom. Sadašnje promene u zemlji, najavljeni dolazak demokratije i otvaranje prema svetu i međunarodnim institucijama, zahteva i preispitivanje politike prema iseljeništvu.
       Naši iseljenici čine značajan ljudski, kulturni, privredni i politički potencijal koji bi, promišljenim odgovornim i tolerantnim odnosom matice prema njima i njihovim ustanovama, učinio da oni postanu jedan od bitnih činilaca razvoja zemlje, njene reintegracije u svet i ravnopravni partner u brojnim projektima saradnje sa međunarodnom zajednicom. U sudbonosnim trenucima ove zemlje naši sunarodnici iz sveta, posebno oni iz SAD, Kanade i Zapadne Evrope, pružili su dragocenu pomoć, a preko svojih ustanova umnogome značajno uticali i na politiku svojih vlada prema zemlji-matici. Brojne su privredne, kulturne, humanitarne, školske, verske, političke, pa i sportske organizacije i udruženja Srba u rasejanju na koje možemo uvek da računamo. Podsetio bih samo da nedeljnik naših iseljenika u SAD "Američki Srbobran" (iz Pitsburga) izlazi neprekidno još od 1906. godine i da je to samo jedan od mnogih primera očuvanja srpskog kulturnog i etničkog identiteta. A to kulturno nasleđe tek smo od nedavno počeli da otkrivamo i cenimo ovde.
       Srbija kao država bavi se svojim iseljenicima na neodgovarajući, primitivan, bahat i maćehinski način. Otkako je u Beogradu 1951. osnovano Udruženje iseljenika-povratnika NR Srbije, koje je 1956. promenilo ime u Maticu iseljenika Srbije, pa sve do nedavno, saradnja sa iseljeništvom je pre bila nadležnost policijskog resora i njegovog mentaliteta nego ozbiljne državne politike. Ovaj žig neprijatelja povremeno je ublažavan kada je država shvatila da novčane doznake gastarbajtera i pripadnika dijaspore mogu značajno da poprave njen finansijski kredibilitet. Malo toga se promenilo i protekle decenije.
       Nove ljude u Matici i njihove izvanredne inicijative (Iseljenička leta u Srbiji, Susreti u Vukove dane, Festival pisaca iz dijaspore, Vukovi dani u Australiji, Etnički kulturni program u SAD, časopis "Zavičaj", Almanah Matice, itd.) potisnula je jedna uskogruda, kratkovida, manipulatorska politika sa početka 90-ih godina, koja je u iseljeništvu videla samo priliku za "etnobiznis" i donacije koje su završavale u džepovima pripadnika političke elite i njenih klijenata. Iseljeništvo je onemogućeno da učestvuje u procesima demokratizacije matice, ali je režim, s druge strane, očekivao od njega da kod vlada i u medijima domicilnih zemalja radi u njegovu korist i bespogovorno brani svaki njegov potez. Umesto da bude i ostane nevladina organizacija, otvorena za sve pripadnike dijaspore bez obzira na politička, verska i druga ubeđenja, i čiji je cilj očuvanje spona sa zavičajem, briga za nacionalni i kulturni identitet, Matica iseljenika je, sa početkom ratova na teritoriji bivše SFRJ, pretvorena u organ državne uprave koji će se starati o izbeglicama pristiglim u Srbiju, distribuirati humanitarnu pomoć, rešavati statusne i sve druge probleme stotina hiljada ljudi koji su ovde našli utočište.
       U tim poslovima Matice i tadašnjeg njenog predsednika bilo je i previše arbitrarnosti i odsustva javnosti. Izvorni organi Matice, posebno Skupština Matice iseljenika i Izvršni odbor, gurnuti su u stranu i godinama se nisu sastajali, tj. Matica nije funkcionisala u skladu sa svojim statutom. Naknadno je osnovano Ministarstvo za odnose sa Srbima izvan Srbije, kao i Odbor za odnose sa Srbima van Srbije Narodne skupštine Srbije. Novopečeno ministarstvo je, umesto da radi poslove koji pripadaju državi, uzurpiralo ne samo izvorne poslove i projekte Matice iseljenika, nego i njene prostorije i stručnu službu.
       Ovo podržavljenje Matice iseljenika i istrajavanje na političkoj instrumentalizaciji iseljeništva i njegovih ustanova od strane Vlade SR Srbije, posebno se negativno izrazilo na prošlogodišnjem saboru "Dijaspora 99", održanom pod visokim pokroviteljstvom predsednika SRJ Slobodana Miloševića. Tadašnja vlast je optužila druge da zloupotrebljavaju i cepaju dijasporu (na primer, Dodika iz Republike Srpske, vlasti u Crnoj Gori, opozicione partije "pod dirigentskom palicom Medlin Olbrajt" - kako reče resorni ministar M. Mirčić), prenebregavajući kritike na njen račun koje su dolazile iz iseljeničkih redova. Naravno, u ovoj borbi za iseljeničke duše i iseljeničke kese (treba naći "meru između lirske artikulacije i menadžerskih motiva" u poslovima etnobiznisa, kako zapisa književnik i funkcioner blizak ovoj materiji Milivoje Pavlović), nisu nedužne ni same iseljeničke organizacije Srba iz sveta. I one se međusobno glože, a neretko rade i protiv ujedinjenja dijaspore i njenog stvarnog interesa prema zemlji-matici. Čak bih rekao i da politički projekti tako uvažene iseljeničke ustanove kao što je Kongres srpskog ujedinjenja nisu uvek poslednjih godina imali sluha za političku kulturu zemlje-matice i njene stvarne potrebe u procesima demokratizacije.
       Neophodno je da nova vlast u Srbiji shvati značaj iseljeništva, da izradi jednu modernu koncepciju državne politike prema dijaspori, po ugledu na iseljeničke ustanove u Zapadnoj Evropi, da se odredi prema građanskim i političkim pravima iseljenika (od zahteva za dvojno državljanstvo, do prava glasa na izborima u zemlji-matici, itd.). Ona mora da rehabilituje izvorni poziv i duh Matice iseljenika kao stručnog i izvršnog, nevladinog tela koje će artikulisati interese iseljeništva i u čijim organima će biti zastupljeni predstavnici iseljenika i njihovih organizacija. Što se tiče države, nemam ništa protiv da ona svoje posebne interese prema iseljeništvu iskaže kroz neki oblik državne uprave. Ali nikako ne sa ambicijama i u duhu u kome je to do sada radila.
      
       (Autor je sociolog-istraživač u Institutu za evropske studije)