NASLOV: Kovčeg za vreme
AUTOR: LJubiša Jovanović
IZDAVAČ: Narodna knjiga, Beograd 2000.

      Okosnicu fabule u pripovetkama LJubiše Jovanovića, sakupljenim u zbirci Kovčeg za vreme, čini priča o životu moravskog sela, Sejača, na prelomu 19. i 20. veka. U osnovnu priču pripovedač uvodi mnoštvo naizgled heterogenih fabularnih tokova: slovenske i hrišćanske mitove i legende, istorijske anegdote o Milanu i Aleksandru Obrenoviću i lažnoj trudnoći kraljice Drage, povest o Burjanu, pripovedačevom alter egu, studentu-boemu i vidovitom hroničaru Sejača, aluzije na današnje vreme, elemente autobiografije, oniričke vizije, itd. Ali, raznovrsnost narativne građe i žanrovskih modela ipak ne šteti jedinstvenosti celine, kako pojedinih priča, tako i čitave knjige. Naprotiv, piscu polazi za rukom da različite fabularne tokove objedini i s lakoćom poveže u koherentnu celinu, koja na čitaoca ostavlja utisak novine i originalnosti.
       Kompozicija zbirke najsličnija je hronici, i to u njenom izvornom obliku. Pojedine priče kao da su zasebna poglavlja u analima Sejača; međusobno su povezane vremenom i mestom radnje, kao i likovima - uključujući i protagonistu, Burjana - a ipak nedovoljno čvrsto spletene u jednu jedinstvenu celinu da bi se moglo govoriti o kontinuiranom izlaganju događaja svojstvenom romanesknoj strukturi. Hroničarski su i naglašeno moralistički ton pripovedanja, kao i pripovedačeva tendencija da predočena zbivanja tumači u religijskom ključu, u svetlu ideje o božanskoj odmazdi za počinjene grehove.
       Ali, za razliku od hroničara, pripovedač Kovčega za vreme ne teži istorijskoj verodostojnosti; njegovo interesovanje nalazi se na suprotnoj strani - u alegoričnom predstavljanju povesti o prošlosti i sadašnjosti srpskog naroda. Žitelji Sejača nisu samo neki istorijom omeđeni pojedinci, već su i alegorijske predstave srpskih nacionalnih tipova, dobra i zla, Hrista i Antihrista, baš kao što Obrenovići nisu samo istorijske ličnosti, već i oličenja svih tiranina u kojima Srbi ni u novije vreme, kako predskazuje i Burjan, nisu oskudevali. Opisujući fantastične i zastrašujuće dogodovštine žitelja Sejača, pisac, u formi antiutopije projektovane u stvarnu istorijsku prošlost, pripoveda priču o našoj savremenoj Stradiji.
       Ipak, alegorizacija likova i zbivanja u Kovčegu za vreme nije sama sebi svrha. Baš kao i neka druga stilska sredstva - karikatura, hiperbola, ironija i groteska - alegorija je stavljena u službu dominantne Jovanovićeve pripovedačke inspiracije: satire. Jovanovićev pripovedač svuda oko sebe vidi glupost, izopačenost, primitivni strah od vlasti, praznoverje i zlo. Nastojeći da društvene i moralne poroke razobliči i osudi sa stanovišta univerzalnih ljudskih vrednosti, on ih prikazuje u preuveličanom, fantastično-grotesknom svetlu. NJegovi likovi nose izobličene maske pokvarenosti, udvorištva, arogancije moći, požude i zlobe, a zbivanja imaju karakter krvavih satanističkih rituala u kojima nevini - deca, životinje, protivnici vlasti, sirotinja, bolesni i nemoćni - stradaju kao besmislene žrtve nadmoćnijeg zla (kao u pričama “Bubanj”, “Stoglava psoglava” i “Suša”).
       Iako su u Kovčegu za vreme glavni predmet satiričnog razobličavanja, na osnovnom narativnom nivou, ličnosti i zbivanja koja su inspirisali i našeg najboljeg satiričara - Domanovića - Jovanovićeva satira sasvim je osobena i po formi i po dalekosežnijim značenjskim implikacijama. Za razliku od Domanovićeve, njegovu satiričnu žaoku ne prati okrepljujući humor pomoću kojeg se pripovedač u superiornoj intelektualnoj igri distancira od predočenog zbivanja. Elementi satirične komike ovde su potisnuti u drugi plan, ustupivši pred preovlađujućim apsurdno-tragičnim doživljajem sveta. Takav je slučaj i u jednoj od najboljih priča ove zbirke, “Očekujući vladara”, u kojoj je predočeno kako narod u seoskoj kafani, na carigradskom drumu, po naređenju predsednika opštine, danima uzaludno očekuje dolazak kralja Milana i priprema mu svečan doček. Priča se završava grotesknim prizorom u kojem, kao vrhovna vrednost, trijumfuje izokrenuta slika sveta: profanacija razuma, vere i dobra.
       Osobenost Jovanovićeve satire ogleda se u još nekim elementima koji, čini se, predstavljaju novinu u tradiciji naše satirične pripovetke. Naime, Jovanovićeva satira - slično, na primer, Gogoljevoj - ima “realističnu” formu u kojoj je očuvana pojavna sličnost sa spoljašnjom “stvarnošću” i konkretnim istorijskim trenutkom. I unutrašnja preživljavanja likova predočena su realistično i psihološki uverljivo. Najzad, grotesknoj i izobličenoj slici socijalnog sveta suprotstavljeni su izuzetno lepi opisi moravskog ambijenta i lirski pasaži u kojima pisac u patetičnom tonu dočarava prirodu kao protivtežu ljudskom zlu i bezumlju.
       Vrednost Jovanovićeve satirično-alegorične proze ne sastoji se samo u žanrovskoj inovativnosti, već i u piščevom umeću da, vešto kombinujući različite pripovedne stilove, ispriča zanimljivu i uzbudljivu priču.
      
       ADRIJANA MARČETIĆ