Državna strategija mora imati i ono što se zove bazični konsenzus između političke elite i manjina

      Pripadnici jugoslovenskih manjina većinom veruju da njihove probleme mogu rešiti najpre političari pripadnici iste etničke zajednice. Prošlogodišnji septembarski izbori bili su zato specifični i po do tada neviđenom potezu, za koji su mnogi verovali da je i prilično riskantan - priključenju DOS-ovoj koaliciji manjinskih stranaka. Rezimirajući danas šta su im donele promene, njihovi predstavnici se uglavnom slažu da je do nekih pozitivnih pomaka došlo, ali se primedbe stavljaju na njihovu sporost.
       Politički najorganizovaniji manjinski narod, Mađari, priključili su se DOS-ovoj koaliciji preko Saveza vojvođanskih Mađara, čiji je lider Jožef Kasa pobedom demokratske opozicije postao potpredsednik srpske vlade (i prvi Mađar visoki funkcioner posle Mihalja Kertesa ili Margit Savović). NJegova partija je, kako sam kaže, na osnovu izbornih rezultata i saradnje sa pobedničkom koalicijom, zauzela mesta u pokrajinskim i republičkim skupštinama i izvršnim organima vlasti. Na tom nivou, kaže, ne može biti zamerki. Ipak, na pitanje da li se nešto suštinski promenilo u načinima tretmana mađarskog naroda, odgovara sa blagom zadrškom. “U samom vrhu rukovodstva zemlje ima pozitivnih pomaka, signala i promena. Nema više ni pritiska preko medija, koji je bio naročito intenzivan u periodu između ‘91. i ‘96. godine kada je stvarana nesigurnost kojom se podsticalo iseljavanje pripadnika etničkih zajednica iz Vojvodine, Mađara naročito”, ističe Kasa.
       Mađare, kojih je u Jugoslaviji pre deset godina bilo oko 345 hiljada (prema nekim istraživanjima, 50 hiljada se iselilo u istom periodu), muče, reklo bi se, tipični manjinski problemi: nedovoljan broj škola na maternjem jeziku, neadekvatan školski program, nametnuta nemađarska rukovodstva škola, nedovoljan broj medija na mađarskom i težak materijalni položaj postojećih. Kasa smatra da zakonska regulativa još nije počela da se bavi problemima više od jedne trećine stanovnika ove države.
       Na ovo se, kao neprijatan ostatak iz prošlosti, nadovezuju povremene prozivke lidera današnje opozicije, koji ne bi “da im zemlju vode Kasa i LJajić”.
       “Socijalisti su pokazali svoje pravo lice. Ranije su se deklarativno zalagali za prava manjina iako su sve činili da ta prava suze, a danas daju takve izjave. Takve pojave treba marginalizovati. Opasno je, međutim, što im se u tome pridružuju i radikali, i što, nažalost, ima takvih neprijatnih prozivki i unutar DOS-a, najčešće u nastupima funkcionera DSS-a i to u Pokrajinskoj skupštini. O tome sam govorio i sa predsednikom Koštunicom, koji me je uveravao da nije reč o stavu te stranke već o pojedinačnim izjavama”, kaže Kasa.
       U pokušajima samoorganizovanja Kasa je svojevremeno imao ideju o povezivanju osam severnih vojvođanskih opština u kojima dominira mađarsko stanovništvo, a koje gravitiraju Subotici. Kritičari su ga ocenili kao poziv na otcepljenje dela Vojvodine. Kasa ga objašnjava kao pokušaj organizovanja radi efikasnijeg upravljanja, korišćenja kadrova, privredne saradnje. “Prilike su takve da čim se pomene reč autonomija, u javnosti se stvara negativan naboj. Kaže se, Mađari hoće da se odvajaju. Taj strah mogu delimično da razumem zbog događaja na Kosovu ali, Mađari nikada nisu tražili izdvajanje iz ove države. Mi smo njeni lojalni građani i to hoćemo da ostanemo. Ne tražimo ni višak prava, samo ona koja su zagarantovana za sve.”
       Nedavno je objavljena vest da je LJubica Adžović, čuvena Kusturičina glumica, zatražila azil kako bi otišla iz zemlje u kojoj se ne oseća bezbedno. Prema rečima Dragoljuba Ackovića, direktora romskog Informacionog i dokumentacionog centra, ovakvo osećanje deli i 650 hiljada srpskih Roma, kao i 50 hiljada njihovih sunarodnika iz Crne Gore i sa Kosova. Usput, Acković nije oduševljen filmovima čuvenog reditelja jer veruje da su nepreciznošću, pa i nekim banalnim opisima, naneli Romima i dosta štete.
       “Kusturica je kao mitsku pticu Roma predstavio ćurana. Valjda mu patka, koja to jeste, nije bila dovoljno interesantna pa je morao da nađe neku zamenu.”
       No, filmovi su najmanji problem sa kojim živi ova zajednica koja u velikom broju naseljava gradove Gadžin Han, Vladičin Han, Surdulicu, Bujanovac (gde čine i do 30 odsto populacije), Leskovac, Niš.
       “Naša istraživanja pokazuju da je etnička distanca između Srba i Roma, koji zajedno žive već osam vekova, izuzetno velika. Na sličan način o Romima razmišljaju i ovdašnji Mađari i Rumuni”, kaže Acković. O tom stavu svedoče i odgovori ispitanika koji, na primer, kažu da se ni u pijanstvu ne bi udali (ili oženili) za Roma (vidi okvir), a o njegovoj konkretizaciji povremeno čitamo u štampi, kada skinhedsi, fašisti ili neka slična paragrupacija nasrne na čistače ulica ili desetogodišnje dete. Trećina Roma u Jugoslaviji je apsolutno nepismena, veliki broj dece ne ide u škole, a i kada idu, obično ih smeštaju u razrede za retardiranu decu (u preko 70 odsto slučajeva). “Tu ih namerno upisuju da popune neophodan broj učenika za održavanje te specijalne nastave. Takvim potezom romskoj se deci zatvaraju vrata obrazovanja za sva vremena, pa ne treba da čudi što samo nešto više od tri odsto Roma ima završenu srednju školu.”
       Acković je pomalo razočaran u novu vlast. “Đinđić je nedavno govorio da će manjine dobiti više ministarskih mesta u vladi ali pri tom Rome nije ni pomenuo. Već devet meseci kucamo na vrata i nijedna nam se ne otvaraju”, kaže Acković.
       U dosadašnjim popisima stanovništva trećina Roma se izjašnjavala kao Srbi ali Acković procenjuje da će se taj broj smanjiti na predstojećem popisu 2002. godine. “Mislim da će se i Romi ujediniti i izjašnjavati kao Romi jer su shvatili da samo svojom brojnošću mogu da skrenu na sebe pažnju.”
       U saveznoj vladi, konstituisanoj posle septembarskih izbora, otvoreno je i Ministarstvo za nacionalne i etničke zajednice i povereno Rasimu LJajiću, lideru umerene Koalicije za Sandžak. Sandžački Bošnjaci su prva etnička zajednica koja je nešto promenila sa dolaskom nove vlasti - vlast i javnost uvažili su njihovu želju da se nazivaju Bošnjacima. Tako će se, bar oni koji žive u Srbiji (vidi okvir) i izjašnjavati na popisu naredne godine.
       Poslednjim popisom je utvrđeno da je u SRJ živelo 335 025 Muslimana, odnosno da su oni činili 3,2 odsto ukupnog stanovništva. Osim u Sandžaku gde su najbrojniji, Bošnjaci su živeli i na Kosovu, Beogradu, Pančevu i Zrenjaninu.
       Početkom rata na prostorima bivše Jugoslavije, a naročito rata u Bosni, počinje i masovno iseljavanje Bošnjaka iz SRJ. Šefko Alomerović iz Helsinškog odbora za ljudska prava za Sandžak citira izveštaj specijalnog izvestioca UN za ljudska prava Elizabet Ren, koja je u jednom izveštaju navela da je “...kao rezultat nasilja 60-80 000 Muslimana napustilo sandžačku regiju od 1992. godine i našlo utočište u raznim zapadnoevropskim zemljama”. “A to je jedna trećina bošnjačkog stanovništva u Sandžaku, što je, procentualno, približno koliko i u Bosni gdje se vodio krvavi rat. Pri tom, treba imati i u vidu da u Sandžaku nije bilo sukobljenih strana niti klasičnih ratnih dejstava već sistematskog i organizovanog nasilja s jedne, državne, strane”, napominje Alomerović.
       Bošnjaci su se u velikom broju iseljavali i sa Kosova. Ilustracije radi, u jednom međunarodnom izveštaju stoji da je od 900 bošnjačke dece koja su se školovala u šest škola u Prištini sada ostalo samo 23. Putevi bošnjačke emigracije završavaju se u Bosni, Zapadnoj Evropi, Turskoj...Bošnjaci u Crnoj Gori ostali su pri imenu Muslimani, lojalni su predsedniku Đukanoviću i njegovim independentističkim idejama. U njegovoj vladi imali su (do najnovijih promena) dva ministarska i dva potpredsednička mesta. NJihov položaj u toj republici nije, međutim, bolji od položaja Muslimana u Srbiji, smatra Alomerović.
       “Reč je samo u razlici u vulgarnoj i otvorenoj diskriminaciji u Srbiji i perfidnoj diskriminaciji u Crnoj Gori.”
       Ni ova zajednica nije zadovoljna promenama u zemlji. Bošnjaci ne smatraju da su adekvatno zastupljeni u srpskoj i saveznoj vlasti. “Naravno da nijesu. Đinđićeva najava je, kao i sve što on radi, jedna velika simulacija. Radi se o ministrima bez portfelja i to, o ljudima iz Ugljaninovog bloka, što predstavlja svojevrsnu podvalu jer se radi o nacionalistički opredjeljenoj stranci koja i nije bila članica DOS-a. To je upereno više protiv LJajića i onih koji podržavaju LJajića (Koštunica, Korać, Čović)”, smatra Alomerović.
       Kada je o Ugljaninu reč, njegov najnoviji zahtev ide ka formiranju multietničke policije u Sandžaku.
       Promena vlasti u Srbiji bez sumnje je donela neke pozitivne promene za manjinske zajednice, smatra Dušan Janjić iz Foruma za etničke odnose. U njih ubraja zastupljenost u organima vlasti, ponovno formiranje ministarstva, rad na donošenju zakona o manjinama, kakav nije dosad postojao u našoj pravnoj praksi. “Obnovljeni su okrugli stolovi vlasti i manjina, otpočela međunarodna saradnja.”
       Jedan od najboljih primera promena u ponašanju vlasti je rešavanje krize na jugu Srbije, ističe Janjić. Novoj vlasti Janjić zamera što još nema definisanu manjinsku politiku. “U normalnim društvima manjinska politika se dovršava zakonom a kod nas se događa da proces izrade zakona koristimo za definisanje manjinske politike”, smatra Janjić. On misli da državna strategija, u odnosu na manjinske zajednice, ne podrazumeva samo zakonodavnu aktivnost nego mora imati i ono što se zove bazični konsenzus između političke elite u Srbiji i manjina, kao i konsenzus među manjinskim zajednicama. Konačno, Janjić smatra da je država do sada bila u prilici da srpske zakone očisti od nekih “diskriminatorskih akata”, kakav je, recimo, Zakon o službenoj upotrebi jezika ili Zakon o posebnim uslovima za promet nekretnina (sprečava pripadnike manjina da bez dozvole Ministarstva finansija, kupuju i prodaju nekretnine od Srba).
      
      

Muslimani ili Bošnjaci Na jednom od okruglih stolova vlasti i predstavnika manjinskih udruženja ponovo je pokrenuto pitanje naziva bošnjačke zajednice, naročito imajući u vidu predstojeći popis stanovništva. Zanimljivo je da je debatu ovoga puta iniciralo pismo predsednika Matice muslimanske Crne Gore Avdula Kurpejovića kojim je odrekao učešće na sastanku. On je zapitao “ko to i u ime koga, u čijem interesu i na osnovu kojih ustavnih ovlašćenja pokreće pitanje preispitivanja nacionalnog identiteta muslimanskog autohtonog naroda, posle skoro 600 godina njihovog postojanja i trajanja i na početku 21. vijeka”. Kurpejović je još istakao da se Muslimani u Crnoj Gori “slobodno izjašnjavaju što stvarno jesu”. Razlike koje su se sa ove i one strane granice sa Crnom Gorom javile po pitanju naziva zajednice, primetili su i analitičari, koji ih vezuju za dve dominantne politike, srpsku oličenu u DOS-u i crnogorsku, koju predstavlja DPS predsednika Đukanovića. “Čini se da su Muslimani u Crnoj Gori iščekivali državu pa nisu hteli da kvare svoje pozicije insistirajući na promeni naziva zajednice”, primećuje Srđan Bogosavljević, uz napomenu da skorija istraživanja beleže bliskost Muslimana idejama Rakčevićevog SDP-a i Đukanovićevog DPS-a, te da se samo političkim razlozima može objasniti disput Sandžaklija oko naziva njihove zajednice.

      
      

Bije ih loš glas U anketi urađenoj za “Romske novine”, građani Srbije pitani su šta misle o svojim sugrađanima Romima.        Marijan, izbeglica iz Hrvatske: Mislim da su oni malo, šta ja znam, nisu oni svi jednaki, vole ukrasti. LJudi, kao i drugi.        Jelena, studentkinja: Mislim da su veseli, umeju da se raduju, da slave.        Stana: Umeju oni da budu bolji ljudi nego Srbi, mislim po duši su dobri, ali, eto, malo ih bije loš glas.        Marija, srednjoškolka: Romi su suviše napadni, suviše cene svoju rasu, koja je po mom mišljenju mnogo niža od naše... Da se ja pitam pronašla bih određenu državu u kojoj bi živeli, jer nisu dostojni da žive ovde dok ne promene svoje ponašanje.        Jelena, srednjoškolka: Ne mogu da ih podnesem, a kamoli da ih gledam.        Tanja, srednjoškolka: Mislim da su Romi užasni... Neće ništa da rade samo prose... Zato ja njih “organski” ne podnosim.

      
      

Statusni zakon Mađarski parlament je prošlog meseca usvojio Zakon o pravnom statusu Mađara van matične države. Statusnim zakonom, kako je ovaj akt nazvan, a stupiće na snagu početkom naredne godine, mađarska država definisala je niz pogodnosti i prednosti za Mađare koji nemaju mađarsko državljanstvo i članove njihovih porodica. Zakon omogućava Mađarima naseljenim van granica matice države, da koriste prednosti tamošnje socijalne i zdravstvene zaštite, školovanja u matičnoj državi, čak i pravo na sticanje privremene radne dozvole na period od tri meseca. Školovanje na maternjem jeziku podstiče se i na teritoriji van Mađarske, odobravanjem pomoći za nabavku knjiga. Onaj ko želi da iskoristi sva ova prava mora imati legitimaciju kojom se potvrđuje njegovo mađarsko poreklo. Ovakvu odluku mađarskog parlamenta neki susedi, recimo Hrvati i Ukrajinci dočekali su blagonaklono. Neki drugi međutim, poput Rumuna i Slovaka oštro ga kritikuju. Rumunske vlasti najavile su da će po svaku cenu sprečiti njegovo sprovođenje. Ovdašnje vlasti nisu se izjašnjavale ali, kako ističe Jožef Kasa razloga za nezadovoljstvo nema:        “Ne vidim ništa nenormalno ako Mađarska hoće da učini da kada kao Mađar odem u muzej ne moram da platim punu cenu karte, ili da ako mi zatreba lečenje ne moram da ga platim koliko ga plaća američki turista. Tim pre što zdravstveni sistem ovde ne funkcioniše. Reč je samo o tome, da zemlja želi da pomogne svojim sunarodnicima van njenih granica, i to u oblastima zdravstva, kulture, obrazovanja”, smatra Kasa