Kao i u drugim naukama tako i u arheologiji postoji niz neukih amatera koji se bez osnovnih predznanja upuštaju u "arheološke" interpretacije

      Akademik MILUTIN GARAŠANIN
      
       U našoj široj javnosti, čak i intelektualnoj, često se provlače pogrešna shvatanja o arheologiji koja nažalost nekad zastupaju i pojedini stručnjaci. Smatra se da arheologija predstavlja skupljanje neobičnih i izuzetnih predmeta, mahom umetničkih, ili da se sastoji isključivo od novih dotle potpuno nepoznatih otkrića ili "saznanja". Naši priznati arheolozi optužuju se za privrženost nekakvoj "istorijskoj germanskoj školi". Poslednji primer ovog pristupa predstavlja članak Dragana Jovanovića u NIN-u br 2645, kao i njegov kraći napis kojim se osvrće na odgovore dr Nenada Tasića, docenta Univerziteta i Igora Bogdanovića, sa Autonomnog univerziteta u Barseloni. Jovanović smatra da se novim istraživanjima u Vinči zanemaruju "senzacionalna" otkrića u Belovodama (praistorijska metalurgija), bezrazložno negira naučne kvalifikacije Tasića i naravno kao i svi njegovi prethodnici optužuje našu arheologiju za pripadnost germanskoj istorijskoj školi. O kvalifikacijama Tasića, kome sam bio mentor na doktorskoj disertaciji i koji je laureat opšte priznate Humboltove stipendije, reći ću samo da ga je za terenskog rukovodioca istraživanja u Vinči izabrao Odbor za ta istraživanja pod egidom Srpske akademije nauka i umetnosti sastavljen od najkompetentnijih stručnjaka. U našoj arheologiji nije običaj da se ovakvi zadaci poveravaju prema porodičnom poreklu već isključivo prema stručnosti. Na prizemne insinuacije koje sugeriraju zloupotrebu novčanih sredstava za istraživanje u Vinči smatram da se zbog njihovog preniskog nivoa ne treba dalje obazirati. Stavovi koje ovde iznosim su i stavovi članova Odbora za istraživanje Vinče i ozbiljne srpske arheologije koja je u svetu opštepriznata.
       Uverenje u javnosti da se arheologija sastoji od kolekcioniranja izuzetnih predmeta i potpuno novih senzacionalnih otkrića zasniva se prvenstveno na njenim tumačenjima početkom devetnaestog veka kada je ona smatrana kao skupljačka aktivnost umetničkih predmeta i upravo istorija antičke umetnosti. Što se tiče rangiranja značaja arheoloških istraživanja za to su svakako nadležni isključivo stručnjaci. Ovde još jednom treba dati definiciju arheologije. To je nauka koja na osnovu strogo utvrđene, složene metodologije proučava sve vidove ljudskog stvaralaštva i njihovog nastanka, na osnovu predmeta materijalne kulture (rukotvorina) od pojave čoveka do u srednji vek. U najstarijim periodima koji ne znaju za pismene izvore ona je vodeća, ali je značajna i u kasnijim periodima zbog česte oskudnosti pisanih izvornih podataka.
       Ova definicija podrazumeva dugi i mukotrpni rad na proučavanju i interpretaciji arheoloških nalaza. Bilo bi idealno da se najpre manjim radovima u određenoj regiji proprati celokupna evolucija po raznim etapama u pojedinim periodima, a tek zatim da se pristupi velikim terenskim radovima (uz interdisciplinarno korišćenje rezultata drugih nauka), i vrednovanja nalaza iz jedne ili više epoha na takvim mestima. U našoj praistoriji takvi su radovi vršeni poslednjih decenija u Gomolavi i Bosutu u Sremu. Rad profesora Vasića u Vinči (1908-1934) prejudicira ovakva istraživanja jer je Vasić radio tada najmodernijim metodama, koje su, međutim, danas prevaziđene. Velika moderna interdisciplinarna istraživanja zahtevaju potpuno novu tehnologiju i pomoćna sredstva. To je ono što Jovanović bez osnovnih predznanja naziva "skupi kompjuteri i koješta".
       Ovakav pristup istraživanjima zahteva rad ozbiljnih i školovanih naučnih radnika. Kao i u drugim naukama tako i u arheologiji postoji niz neukih amatera koji se bez osnovnih predznanja upuštaju u "arheološke" interpretacije bez obzira na odnose pojedinih pojava u prostoru i vremenu (tzv. konvergence), koji isključuju svaku međusobnu povezanost ovakvih pojava. Ovi nastupi, opasni i štetni, često su povezani sa idejama o nacionalnoj svesti i poreklu naroda. Takva shvatanja nastala u vreme romantizma i buđenja nacionalne svesti oživljavaju i kasnije, osobito u vreme velikih političkih kriza kakav je kod nas bio period protekle decenije. Onda se arheologija koristi za šovinističku afirmaciju sopstvenog naroda, njegove velike starosti u odnosu na susede (što je po pravilu apsurd ). To je npr. slučaj kada se o Srbima govori kao o najstarijem narodu starog sveta kome ovaj duguje sve velike kulturne tekovine, uključujući npr. pismo. Takvi stavovi proističu iz germanske teorije Gustava Kosine koji je dokazivao kulturni i nacionalni primat Germana nad svim narodima staroga sveta, ne vodeći računa o vremenskim odnosima niti tadašnjoj istraženosti pojedinih regija, a koji je poslužio kao "naučna" osnova nacionalsocijalizmu sa svim njegovim pogubnim posledicama. Takve teorije danas su i u Nemačkoj potpuno odbačene, a kod nas se protiv njih digao već 1907-1908. godine profesor Miloje Vasić. Svi njegovi nastavljači do naših dana oštro su ukazivali na opasnost ovakvih šovinističkih teorija. Paradoks je u tome što se tim ozbiljnim naučnim radnicima pripisuje pripadnost "germanskoj" teoriji, a pri tom se ne vidi da šovinistička tumačenja Kosine upravo prihvataju njihovi protivnici, pobornici "nacionalarheologije" prenoseći ih samo na druge narode kao što su Poljaci, Albanci i sada Srbi.
       Kod laika, ali nekad i kod stručnjaka ovakvi stavovi i napadi na istinsku arheologiju postaju sve češći. Opasnost je u tome što takve "teorije" naravno gode širokim i nedovoljno obrazovanim slojevima naroda, laskajući njihovom "nacionalnom ponosu" i raspirujući šovinizam. Opasno je ako zastupnici ovakvih "teorija" šire te stavove iz iskrenih pobuda. Pogubno je i amoralno ukoliko oni to rade iz demagoških ili politikantskih razloga.
       Zbog svega toga smatramo potrebnim da se u dogledno vreme u Akademiji nauka i umetnosti organizuje serija javnih predavanja na kojim bi ozbiljni arheolozi svih generacija izneli detaljnu i dokumentovanu kritiku ovakvih manifestacija u našoj nauci.
      
       Autor je predsednik Arheološkog odbora SANU,
       predsednik Odbora za istraživanja u Vinči