NIN Reklama
Oznaka i datum izdanja
Naslovna stranaPretrazivanjeArhivaRedakcijaProdaja
Naslovna strana broja

Dijaspora je dijalog o identitetu

Srbi i Jevreji znaju šta znači biti izložen kolektivnoj mržnji, a pouke istorijskog iskustva ne treba olako zaboravljati

      Piscima i naučnicima u diplomatiji pridružiće se uskoro i dr Krinka Vidaković-Petrov, esejist i prevodilac sa engleskog i nemačkog jezika. Na dužnost ambasadora SR Jugoslavije u Izraelu otići će sa mesta predavača na Univerzitetu u Pitsburgu i urednika "Amerikanskog Srbobrana". Jevreji na Balkanu i Srbi u dijaspori, pre svega američkoj, dugo su predmet njenog istraživačkog rada i proučavanja, o čemu svedoče i upravo objavljene knjige "Kultura španskih Jevreja na jugoslovenskom tlu" i (na engleskom jeziku) "Spomenica Srpskog narodnog saveza u Americi". One su odredile i sadržinu razgovora za NIN.
      
       Zanimljivo je, iz današnje perspektive, kada postajete ambasador Jugoslavije u Izraelu, da ste već na početku svoje naučne karijere počeli da se bavite jevrejskom tematikom. Šta je na to uticalo?
       - Svaki hispanista zna značaj 1492. godine u istoriji Španije. Te godine je okončano "ponovno osvajanje" njenih južnih teritorija, onih koje su bile pod arapskom vlašću. Kolumbo je te iste godine krenuo na sudbonosno putovanje kojim je započelo osvajanje Novog sveta. Istovremeno je tada bio donet i ukaz o progonu Jevreja iz Španije. Zato su španski Jevreji morali da napuste domovinu u kojoj su vekovima živeli. Naselili su mnoge pokrajine tadašnjeg Turskog carstva, kao i neka mesta u Zapadnoj Evropi (Amsterdam, Italija). Znala sam da su mnogi španski Jevreji bili došli na Balkan još u 16. veku, ali sam se zapanjila kad sam, početkom sedamdesetih godina, upoznala njihove potomke u Beogradu i Sarajevu. Ne samo što sam ih čula kako govore jezikom prenetim iz Španije pre četiri veka, nego su sačuvali i svoje bogato kulturno nasleđe. Iznenadili su se i oni kada sam ih zamolila da mi otpevaju neku staru narodnu jevrejsku pesmu na tom jeziku. Njihove pesme, priče i sudbine opredelile su me za ovu temu. Ona je bila nalik na dragi kamen skriven u nanosima neugleda i zaborava.
      
       Koje su osobenosti kulture španskih Jevreja tj. sefarda u Jugoslaviji?
       - Jevrejsko stanovništvo živelo je isključivo u gradovima, jer nisu mogli da budu vlasnici zemlje. Mada su bili podložni raznim restrikcijama, turski političko-administrativni sistem dozvoljavao im je slobodu veroispovesti. U Solunu i Carigradu, zatim u većim gradovima balkanske unutrašnjosti, formirane su bile sefardske zajednice, locirane u jevrejskoj četvrti ili mahali. Rabin je kao verski poglavar predstavljao zajednicu pred svetovnim vlastima, a unutar zajednice vodio je računa o primeni jevrejskih zakona. Upućeni na profesije u oblasti trgovine i zanatstva, Jevreji su razvijali poslovne veze s okruženjem, a često su posredovali u međunarodnoj trgovini, ponajviše između Turske i Venecije, gde je takođe bilo jevrejskih centara.
       Bez obzira na tuđe jezike svetovne administracije i trgovine, život unutar zajednice odvijao se na dva njihova jezika. Muška deca, školovana u meldarima i ješivama, učila su sveti jezik, hebrejski, koji je istovremeno bio jezik pismenosti. Međutim, govorni jezik sefardske svakodnevice bio je jevrejsko-španski. Sefardske žene znale su samo taj jezik i na tom jeziku prenošena je s kolena na koleno bogata usmena tradicija. Toj tradiciji su pripadale paraliturgijske pesme, koje su pratile najznačajnije obrede, pa istorijske pesme, zatim ljubavna lirika, tužbalice, svadbene pesme, poslovice, narodne priče. Sve je to očuvano, zahvaljujući izolaciji sefardskih zajednica, do 20. veka. Tada ovo nasleđe počinje polako, ali neumitno, da se gasi. Vreme kad sam dobila priliku da istražujem ovo nasleđe, bilo je, nažalost, vreme njegovih poslednjih odsjaja.
      
       Ovo nije prvo izdanje vaše studije o kulturi španskih Jevreja na jugoslovenskom tlu?
       - Ovo, koje nam je poslužilo kao povod za razgovor, zapravo je treće. Prva dva izdanja objavila je sarajevska "Svjetlost" (1986, 1990). Posebno mi je drago što je treće izdanje objavljeno u Beogradu zahvaljujući "Narodnoj knjizi". Zašto? Zato što Beograd zauzima posebno mesto u istoriji sefarda na Balkanu. Ovim izdanjem Beograd još jednom odaje priznanje svojim jevrejskim žiteljima. Oni su dali dostojan doprinos njegovoj burnoj istoriji. U Beogradu je sredinom 16. veka bilo nekoliko sefardskih zajednica, a njihov veliki kulturni uspon zabeležen je u 17. veku. Tada je čuveni rabin Jehuda Lerma osnovao uglednu ješivu u ovom gradu. Beogradska sinagoga obnovljena je početkom 19. veka, a od 1837. počinju da se štampaju jevrejske knjige u srpskoj Knjaževskoj štampariji. Prvi sefardski list - namenjen Jevrejima u Srbiji, Rumuniji i Bugarskoj - zvao se "El amigo del puevlo" ("Narodni prijatelj") i pokrenut je u Beogradu 1888. Prvi sefardski književnik koji je pisao na srpskom jeziku (krajem 19. veka) bio je Haim Davičo, Beograđanin sa Jalije. Jalija je stari naziv za Dorćol, gde se nalazila jevrejska četvrt.
       O suštinskom zbližavanju Srba i Jevreja, koje se ubrzano odvija od sredine 19. veka - kada su Turci napustili srpske gradove - svedoče i jevrejske organizacije. Jevrejsko žensko društvo, osnovano 1874. godine u Beogradu, učlanjuje se 1905. u Srpski ženski savez. Prvo jevrejsko pevačko društvo osnovano je 1879. a već sledeće godine postaje Srpsko-jevrejsko pevačko društvo. Proslavu dvadesetpetogodišnjice ove ključne kulturne organizacije uveličao je svojim prisustvom kralj Petar I. Beogradski Jevreji protestovali su 1908. protiv aneksije Bosne i Hercegovine. Oni su dostavili svoju rezoluciju svim jevrejskim opštinama u Evropi. Jevreji u Srbiji, bilo da su se smatrali "Srbima Mojsijeve vere" ili ne, voleli su ovu zemlju kao svoju domovinu i ginuli su za nju u njenim oslobodilačkim ratovima. A Srbija - i zvanična i nezvanična - umela je to da ceni.
       Da li se među Jevrejima u Jugoslaviji postavljalo pitanje kulturnog identiteta?
       - Tridesetih godina se među jugoslovenskim Jevrejima odvijala vrlo zanimljiva diskusija o identitetu. Kao što znate, bilo je u Jugoslaviji i aškenaskih Jevreja, pored onih sefardskih. Aškenaski Jevreji govorili su jidiš jer su dolazili iz srednjoevropskog kulturnog prostora. Mada su mnogi Jevreji prihvatali "zemaljski" jezik, vladajuće jezike u sredinama u kojima su živeli, a kod nas je to bio srpski, neki su još uvek bolje govorili jevrejsko-španski ili jidiš. Naravno, ni integrisanje u okruženje nije svuda teklo istim tempom i intenzitetom. Razvoj cionističkog pokreta je uticao, takođe, na raslojavanje jevrejske zajednice. Jedni su čvrsto verovali da će se cionistički san ostvariti, dok su drugi smatrali da je tako nešto u ondašnjim okolnostima bilo nerealno očekivati. Obnavljanjem izgubljene veze između sefarda i Španije postavilo se i pitanje njihove moguće repatrijacije. Raslojavanje po liniji političke ideologije isto je delovalo na jevrejsku zajednicu. U novim vremenima uloga vere nije bila ista kao što je nekada bila. Pogotovo mnogi levo orijentisani Jevreji nisu pridavali značaj veri.
       Taj Gordijev čvor jevrejskog identiteta tridesetih godina presečen je, međutim, strašnim udarcem nacističkog mača. "Konačno rešenje" jevrejskog pitanja trebalo je da donese njihovo istrebljenje, tako je hteo taj "majstor iz Nemačke", kako je njihovo masovno ubijanje nazvao veliki jevrejski pesnik Pol Selan. "Majstor" je sve Jevreje bez razlike - bogate i siromašne, integrisane i neintegrisane, cioniste i necioniste, levičare i desničare, vernike i ateiste - osudio na smrt. U Drugom svetskom ratu stradalo je 75 odsto jugoslovenskih Jevreja. Po okončanju rata, a nakon osnivanja jevrejske države, deo preživelih se iselio u Izrael.
      
       Kod nas se, s vremena na vreme, obnavljaju rasprave o prisutnosti i dimenzijama antisemitizma, ali ipak preovlađuje uverenje da povremene pojave antisemitizma nisu zabrinjavajuće prirode.
       - Svaki oblik antisemitizma zaslužuje osudu i mora se osuditi. Posle 1933. evropski Jevreji suočili su se s rastućim antisemitizmom, ali on nije postojao u svim sredinama na isti način, niti je delovao istim intenzitetom. U Srbiji 1941. nemačke okupacione vlasti mogle su najbrže da ostvare "konačno rešenje" jevrejskog pitanja jer Srbija nije bila saveznik Nemačke nego okupirana zemlja, te su u Srbiji nacisti imali odrešene ruke. Zemlje koje su bile saveznice Nemačke, kao Italija, Mađarska, Bugarska i Nezavisna Država Hrvatska, mogle su u vezi s Jevrejima da vode svoju politiku, koja se unekoliko i mogla razlikovati od nemačke. Okupirana Srbija nije imala taj izbor, jer joj je bilo zabranjeno, po uslovima kapitulacije, da ima bilo kakvu "svoju" politiku. Nemci su tražili dozvolu od NDH za otvaranje logora na starom Sajmištu kod Zemuna, pošto je Hrvatska aneksirala taj deo rasparčane i okupirane Srbije. Tu je ubijeno oko 8 000 Jevreja.
       Antisemitska politika je, po pravilu, sprovođena na klasičan način - optuživanjem Jevreja za svetsku, kao i lokalnu "zaveru". Osnovnom antisemitskom tezom o "zaveri" i idejnim obrascem na kojem se ona zasniva može se manipulisati vrlo lako. Tako su u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj, ustaški ideolozi za krivce "hrvatske nesreće" proglašavali pre svega Srbe, a potom Jevreje, masone i komuniste.
       Mada su u Srbiji okupacione vlasti odmah likvidirale Jevreje po najbržem postupku, one su u Beogradu nastavile snažnu propagandu, sračunatu na izazivanje antisemitizma kod Srba. A poznato je da antisemitizam u Srbiji nikada nije imao korena u narodu. Poznata antimasonska izložba u Beogradu 1941. proglasila je za dežurne krivce masone, Jevreje i komuniste. Oni su i ovom prilikom bili prikazani kao sumnjiva bratija koja je ugrožavala Srpstvo. A u to vreme su ti isti nacisti progonili, streljali i otpremali Srbe u logore. Našlo se, međutim, i među Srbima onih koji su prihvatili neke antisemitske teze. Jedna od njih je bila ispoljena u sintagmi - "zločinačke jevrejsko-komunističke bande".
       Sporadične manifestacije antisemitizma u Srbiji danas zvuče kao prazni odjeci istih priča o svetskoj zaveri masona i Jevreja. Među "zaverenike" se sve manje ubrajaju komunisti, jer je u međuvremenu pao Berlinski zid, te priča o komunistima nije više toliko aktuelna.
       Da zaključim, i Srbi i Jevreji znaju šta znači biti izložen kolektivnoj mržnji, a pouke istorijskog iskustva ne treba olako zaboravljati.
      
       Boraveći i radeći u Americi bili ste u bliskim odnosima s našom tamošnjom dijasporom. Ove godine obeležena je stogodišnjica Srpskog narodnog saveza u Americi, a vi ste tim povodom uredili spomenicu posvećenu tom jubileju.
       - Srpski narodni savez spada u najstarije srpske organizacije u Americi, a svakako i u najznačajnije. Retko koja organizacija i u Srbiji može da se pohvali ovako dugim, neprekinutim delovanjem, od 1901. do 2001. List koji izdaje Srpski narodni savez, sa sedištem u gradu Pitsburgu, zove se "Amerikanski Srbobran". Ovaj list izlazi od 1906. godine. To je najstariji srpski list koji izlazi bez prekida. List se štampa na srpskom i engleskom jeziku, a urednik srpskog izdanja je moj suprug dr Aleksandar Petrov.
       Povodom proslave stogodišnjice SNS-a uredila sam jedno specijalno izdanje posvećeno istoriji ove organizacije, njenoj ulozi u očuvanju srpstva u Americi, njenom odnosu prema matici i budućnosti koja očekuje Srbe u američkoj dijaspori. Knjiga je promovisana na centralnoj proslavi održanoj u Pitsburgu, sedištu Srpskog narodnog saveza. Proslavu je svojim prisustvom uveličao Njegova svetost g. Pavle, najdraži gost među američkim Srbima. Predsednik Koštunica nije se mogao odazvati pozivu da dođe na ovu svečanost, ali je poslao poruku koju su Srbi u Americi primili s oduševljenjem. Ulazak Srpskog narodnog saveza u novi milenijum obeležen je željom ne samo za napretkom srpstva u Americi, već i nastojanjem da se veze između matice i dijaspore učvrste i razviju.
      
       Kako se razvijala srpska dijaspora u Americi?
       - Svaka dijaspora razvija se kao neprestani dijalog o identitetu. Pišući knjigu o istoriji Srba u Americi, najviše me je privukao rani period te istorije, a zaista su fascinantne godine Prvog svetskog rata. Jedan Srbin, koji je otišao u Ameriku sredinom 19. veka, opisuje Čikago kao čudo moćne industrije i simbol nove demokratije, grad koji se ponovo rađa iz pepela razornog požara. Ali na kraju taj "srpski Amerikanac" opisuje Beograd, prestonicu malog srpskog naroda na Balkanu, kako se preporađa iz pepela turskog robovanja, kao neuništivi feniks. Ova priča govori o snažnom osećanju rodoljublja kod ljudi koje je nevolja naterala da pođu u beli svet, sve s nadom da u njemu neće i ostati. Srpski iseljenici koji su naselili Ameriku u jeku njenog industrijskog uspona dolazili su uglavnom iz pokrajina pod austrougarskom upravom. Bili su to Ličani, Kordunaši, Slavonci, Banijci, Vojvođani, Hercegovci, Bosanci, Bokelji. U tom najvećem talasu koji je zapljusnuo Ameriku s prelaza iz 19. u 20. vek bilo je i puno Crnogoraca, a Srbijanaca malo ili nimalo.
       Radili su u rudnicima duboko u utrobi zemlje, gradili železničke pruge u neprohodnim nedođijama, crnčili u čeličanama, pilanama, fabrikama, klanicama. Držali su se jedni drugih jer jezik Amerike, njene običaje i njene osobenosti, nisu poznavali. Plašili su se da ne izgube dušu u bezdušnom svetu industrije u kojoj oni nisu bili ljudi, već neophodna radna snaga. I da bi sačuvali dušu, osnivali su kulturna društva, crkveno-školske opštine i parohije, gradili srpske pravoslavne crkve i manastire, pokretali listove i časopise na svom jeziku, organizovali svoja dobrotvorna, osiguravajuća, kulturna, literarna društva.
       Kad je izbio Prvi svetski rat dolazili su u srpsku vojsku svi ti američki Srbi. Oni Srbiju nikad nisu videli, osim u svojim snovima o slobodi. Tako se desetoro braće Vajagić iz grada Geri u Indijani prijavilo u srpsku vojsku kao dobrovoljci. Svih deset se vratilo u Geri, a najstariji brat s Karađorđevom zvezdom. S druge strane, niko nije dao toliko žrtava kao dobrovoljci iz dijaspore. U pogledu žrtava, preko 50 odsto među vojnicima, premašili su čak i žrtve srpske vojske, koja je imala, inače, najveći broj mrtvih među svim učesnicama u tom ratu.
       Međutim, vreme čini svoje. Sa svakom novom generacijom ne samo da se menjao svet oko njih, nego se menjalo i njihovo poimanje sopstvenog identiteta. Danas je vreme da se matica i dijaspora povežu mostovima, ne od čelika i betona, već od stvaralaštva, duha, inteligencije, ljubavi i nade.
      
       SAVA DAUTOVIĆ


Copyright © 1996-2003 NIN - redakcija@nin.co.yu