Dušan Bataković: Vladimir Jovanović - apostol liberalizma u Srbiji

      Malo je političkih ličnosti iz Srbije u XIX veku koje se, po političkom značaju, moralnom integritetu i intelektualnoj superiornosti mogu porediti sa Vladimirom Jovanovićem, ali je njegovo delo, uprkos velikoj i ozbiljnoj literaturi o njemu, ostalo nedovoljno poznato i malo zanimljivo za potonje naraštaje. Izdanak prve generacije liberala u Srbiji, Vladimir Jovanović je bio uspešniji ideolog i doktrinar nego politički delatnik. Okrenut velikim idejama i odan prihvaćenim načelima, posvećen političkom i naučnom prosvećivanju elite, Jovanović je ukupno širenje obrazovanja video kao kulturnu i političku evropeizaciju Srbije. Znatno slabije nego u spisateljskom radu Jovanović se snalazio u svakodnevnoj političkoj borbi, kada je trebalo na delu, u jednoj sredini bez čvrstih ideoloških i socijalnih uporišta, a nenaviknutoj na idejne borbe - na suprotstavljanje argumenata proisteklih iz definisanih političkih stavova - primeniti neke od proklamovanih ideja. Po ukupnoj političkoj ulozi u srpskom društvu, Vladimir Jovanović je pre bio apostol liberalizma, njegov suvereni tumač i propagator, nego uspešan politički aktivista. Stoga su i sledeći redovi ove studije posvećeni više analizi njegovih idejnih stavova nego ispitivanju rezultata njegovog praktičnog političkog rada.
      
       "PARIZLIJE" I "NEMAČKARI": U političkoj klasi Srbije XIX veka liberali su bili prvi naraštaj koji je svoje uzore tražio u skupu zajedničkih evropskih vrednosti i opštih načela liberalne države. Potekli iz grupe uticajnih "parizlija" - državnih stipendista koji su od četvrte decenije XIX veka bili školovani na francuskim univerzitetima - liberali su bili prvi nosioci jedne strane ideologije koja je naišla na odgovarajući odjek u srpskom društvu, pre svega u njegovoj, tada još malobrojnoj, eliti, a zatim i u trgovačkim i zanatskim slojevima gradskog i malovaroškog stanovništva.
       Prvi liberali u Srbiji bili su, pre svega, "otečestveni sinovi", kako su - za razliku od neomiljenih Srba "nemačkara" iz carstva Habzburga (najčešće iz Južne Ugarske) - nazivani pripadnici jedne nove elite potekli iz patrijarhalnih slojeva same Srbije. Liberali iz kruga "otečestvenih sinova", kao idejno ujednačena grupa intelektualaca, već su samom svojom pojavom uneli značajnu novinu u do tada jednolični politički pejzaž Kneževine Srbije. Nasuprot pretežnom uticaju ustaničkih starešina i narodnih tribuna starovremskih pogleda na prirodu političkih odnosa u zemlji i činovničkom sloju poteklom iz kruga tzv. "nemačkara", Srba iz Habzburške monarhije, liberali su imali značajne prednosti u neposrednom saobraćaju sa sopstvenim narodom. Oni su, najpre, dobro razumeli osnovne potrebe i opšte poglede seljaštva na državu i naciju - jer su i sami poticali iz njegovih redova - a s njim su delili i sasvim nepovoljne ocene o orijentalnoj samovolji starešina Miloševog doba okupljenih u Državnom savetu. Liberali su se, takođe, opirali i gruboj birokratskoj stegi "nemačkara", državnih činovnika iz epohe ustavobranitelja, koji su u novu političku sredinu prenosili, pre svega, oprobane metode policijske države Meternihove epohe. "Nemačkari" su na svoje sunarodnike u Srbiji, još obeležene snažnim osmanskim nasleđem u političkom mentalitetu, socijalnim vidokruzima i kulturnom nivou, gledali s visine i sa slabo prikrivenim potcenjivanjem prenetim iz jedne kulturno razvijenije sredine kakva je bila Habzburška monarhija.
       U političkom životu Srbije, rani omladinski naraštaj liberala (Dimitrije Matić, Kosta Cukić, Đorđe Cenić) oglasio se, pomalo stidljivo, još 1848, prilikom Februarske revolucije u Francuskoj, koja se zatim munjevito raširila na druge evropske narode i države, označivši kraj epohe kneza Klemensa fon Meterniha. Okupljeni u "Družini mladeži srpske", pripadnici prvog naraštaja liberala u Srbiji stekli su svoje prve pristalice u tada sasvim malobrojnoj školskoj omladini. Oni su bili prva politička grupacija koja je rešavanje političkih problema zemlje izmestila iz standardne borbe pristalica suparničkih dinastija Karađorđevića i Obrenovića i podigla u ravan političkih ideja zasnovanih na načelima, umesto na dinastičkim opredeljenjima. Trebalo je, međutim, da prođe još jedna decenija kako bi se njihove ideje - prozračene novim iskustvima - iskazale u neposrednoj političkoj praksi i dobile širu političku podršku. Jovanovićev mentor, u tim danima, bio je profesor prava Dimitrije Matić, tumač ideja pravne države, liberalne rechtsstaat u beogradskom Liceju.
      
       POČECI: Prvi naraštaj liberala nije uspevao u nameri da u vlastitoj sredini primeni osnovna liberalna načela i ideje, prihvaćene tokom školovanja u inostranstvu. Stvaralačka primena liberalnih ideja u Srbiji, koja je bila autonomna kneževina u sastavu Osmanskog carstva, pretežno agrarna država bez razvijene industrije i tehnoloških inovacija na kojima je izrasla liberalna ideologija, nije bila ni brza niti jednostavna. U Srbiji je oligarhijska vladavina ustavobranitelja (1842-1858), pod slabim knezom Aleksandrom Karađorđevićem, sredstvima policijske prinude sistematski suzbijala svaki nagoveštaj otpora u tradicionalno buntovnom srpskom seljaštvu, kao i svaki pokušaj ideološkog iskakanja (Petrovska skupština 1848) iz krute stege birokratskog nadzora svakog aspekta društvenog života.
       Prekretna tačka u modernoj istoriji Srbije bila je Svetoandrejska skupština 1858, na kojoj su liberali Jevrem Grujić i Milovan Janković bili sekretari, dok je nešto mlađi Vladimir Jovanović bio postavljen za Grujićevog pomoćnika. Zaduženi za političko vođstvo i doktrinarna pitanja, liberali su značajno uticali na modernu artikulaciju političke volje jedne dominantno seljačke skupštine koja se politički određivala prema jednom slabom knezu (Aleksandru Karađorđeviću) i svemoćnom Državnom savetu. Po rečima Slobodana Jovanovića, liberali Svetoandrejske skupštine nisu više priznavali autoritet Državnog saveta, nego su tražili "da se mesto njega Narodna skupština načini drugim činiocem u vršenju državne vlasti".
       Na Narodnoj skupštini održanoj na Sv. Andreju u Beogradu 1858, došlo je, zalaganjem srpskih liberala, do uzajamnog podupiranja dva prividno udaljena politička polazišta: patrijarhalnog demokratizma srpskog sela (u kojem je zadruga neka vrsta Narodne skupštine u malom, sa starešinom zadruge kao ustavnim vladarom toga malog mikrokozma) i načela o Skupštini kao Konventu (nosiocu suvereniteta i izvršne političke vlasti), preuzetog iz nasleđa Francuske revolucije. U tom spoju dva skoro mistična načela, najpre načela seljačke demokratije - uzete kao podrazumevajući, instinktivni demokratizam - i načela narodne suverenosti (kao evropskog iskustva u organizovanju nacionalne države), bilo je moguće usaglašavanje sasvim neposredne potrebe seljaštva sa jednom opštom evropskom doktrinom. Srpski narod je, po shvatanjima srpskih liberala, već kao baštinik autentičnog patrijarhalnog demokratizma bio predodređen da bez većih potresa prihvati i svojim potrebama prilagodi opšte vrednosti političke baštine Evrope, zasnovane na načelima političkih sloboda i privrednog napretka. Trebalo je, samo, da ga prosvećena elita liberalnih opredeljenja, obrazovana na tradicijama zapadne političke kulture, povede putem pune političke i privredne emancipacije.
      
       UZORI: Srpski liberalizam imao je dva važna ideološka uporišta: najpre Francusku revoluciju iz koje je crpena ideologija političkih sloboda, nacionalne suverenosti i države u kojoj počiva taj suverenitet. Otuda su proistekla načelna i praktična zalaganja za ustavni režim, kao osnovni zahtev za vreme druge vladavine kneza Mihaila Obrenovića (1860-1868), i retke i uglavnom prikrivene simpatije za republikanski oblik državnog uređenja. Drugi izvor liberalne ideologije u Srbiji bio je britanski parlamentarizam shvatan kao najpotpuniji politički izraz dobro usklađenih interesa skupštine i vladara kao dva izvora državne vlasti. Monarhijski oblik vlasti u Srbiji bio je, u političkim shvatanjima većine liberala, politički obrazac vladavine nasleđen iz srednjega veka i stoga doživljavan kao autentično srpska tradicija koju treba poštovati. Treći uzor, pre svega po pitanjima ekonomskog razvoja u ranoj fazi liberalizma, na koji upozorava Jovanovićev biograf, bio je klasični liberalizam u tumačenju nemačkog ekonomiste Karla Raua (Carl Rau), kao i kritika koju je na Rauov liberalizam imao Vilhelm Rošer (Njilhelm Rocher), zajedno sa nemačkom istorijskom školom političke ekonomije. U spektru ekonomskih ideja, izvestan uticaj na srpske liberale, ali i samoga Vladimira Jovanovića, imala je laissez-faire ekonomska doktrina u tumačenju francuskog ekonomskog mislioca Frederika Bastija (Frederic Bastiat) i francuske optimističke škole koja je odbacivala kalkulacije Maltusa (Malthus) i Rikarda (Ricardo).
      
       DESET NAČELA: Program liberala iz 1858, međutim, nije bio do kraja definisan niti je poslužio kao predložak za očekivane političke promene. Ostajući pre svega spisak načela koja treba neizostavno primeniti, taj program je, rekonstruisan u Uspomenama Vladimira Jovanovića, sadržao deset tačaka, među kojima su najvažnije bile sledeće odredbe:
       1) Načelo suverenosti ("Svaki narod ima pravo suverenosti na svom ognjištu. Pravo da slobodno i nezavisno određuje sebe i svoju sudbu i da suvereno gospodari na svom ognjištu, narod srpski iskupio je svojom krvi. On je jedini vlastan da uređuje svoje domaće odnose, on vodi brigu o svojim interesima i svojoj budućnosti; tu nad njegovim sudom nema i ne može biti suda.")
       2. Ustav donosi Skupština ("Ustav Srbije treba da bude slobodan izraz narodne volje. Narodnu volju vlasno je izražavati samo narodno predstavništvo izabrano slobodnim glasom naroda, i slobodno i nezavisno u svojoj radnji").
       3. Politički sistem ustavne monarhije ("Sveto-Andrejska Skupština od 1858. g., koja je bila po zakonu sastavljena, proglasila je Srbiju za ustavnu monarhiju...").
       4. Ministarska odgovornost ("Politička sloboda ima se ujamčiti odgovornošću ministara pred narodnim predstavništvom za svako delo vlade").
       5. Sloboda štampe.
       6. Budžetska nadležnost Narodnog predstavništva.
       7. Jemstvo ličnih, verskih, ekonomskih i političkih sloboda.
       8. Lične sposobnosti staviti u službu opšteg dobra.
       9. Bratska uzajamnost u spoljnoj politici.
       10. Otpor mešanja stranih sila u unutrašnje poslove Srbije.
       Standardni repertoar političkih načela srpskih liberala dobro je odslikavao i njihova politička gledišta i ideološke uzore. Oslanjali su se, u političkoj ravni, prevashodno na francuske i britanske političke doktrine. U svakom slučaju, ovaj program možda je najpotpunije izražavao temeljna politička uverenja samog Vladimira Jovanovića, kao jednog od najdoslednijih ideologa liberalizma u Srbiji. U ovoj prvoj etapi ideološkog razvoja srpskog liberalizma još su preovlađivala ustavna rešenja proizašla iz francuske političke prakse, dok se ustanove britanskog parlamentarizma navode, uglavnom, kao rešenja prelomljena, pre svega, kroz francusko iskustvo.
       Sredinom šezdesetih godina devetnaestoga veka došlo je do izvesnog pomeranja u uzorima koji su uzimani kao idealni za primenu u Srbiji. Stojan Bošković, jedan od mlađih liberala, zajedno s Vladimirom Jovanovićem važio je za pristalicu engleskih doktrina koje je trebalo primeniti u Srbiji uporedo sa izvesnim francuskim rešenjima. Vladimir Jovanović je bio pristalica viktorijanskog parlamentarizma i belgijskih ustanova ustavne monarhije, dok je Stojan Bošković naglašavao da je većina glavnih načela Francuske revolucije "u Engleksoj odavno poznata i usvojena".
      
       BIOGRAFIJA VLADIMIRA JOVANOVIĆA: Životna putanja Vladimira Jovanovića dobar je pokazatelj stanja duhova u srpskoj eliti sredinom XIX veka, u doba značajnih političkih zbivanja kojima je počeo dubinski preobražaj srpskog društva. Izdanak srednje generacije liberala, koja je svoju punu političku afirmaciju stekla u razdoblju između 1858. i 1868, Jovanović se dosta razlikovao od sledećeg pokolenja srpskih liberala koji su, posle 1868,pod uticajem Jovana Ristića bili spremniji na političke kompromise i povremeno odricanje od glasno isticanih ideoloških uverenja. Jovanović je, po svršenim studijama u Nemačkoj, proputovao Francusku, Belgiju i Holandiju, kako bi stekao neposredna praktična iskustva o teorijskim znanjima stečenim na univerzitetu, da bi kasnije, u više navrata, obilazio Britaniju i Belgiju kako bi na licu mesta proučavao njihovu ustavnu praksu.
       Posle povratka u Srbiju 1856, Jovanović je postavljen za upravnika Topčiderske ekonomije, krenuvši putem drugih državnih pitomaca koji su, odmah po povratku u zemlju, uprkos mladosti i neiskustvu, dobijali važne položaje u državnoj administraciji. Mlađi sekretar Svetoandrejske skupštine, Jovanović je po povratku kneza Miloša Obrenovića na presto, kratko vreme bio sekretar Ministarstva finansija (1859) i urednik Srpskih novina, što će ga uskoro koštati progonstva. Na Malogospojinskoj skupštini (Kragujevac, 1859) Jovanović se, tada u svojstvu sekretara Ministarstva finansija, "istakao kao važan i stručan zastupnik pera, pri formulisanju odluka Odborovih (Odbor Svetoandrejske skupštine zadužen za pripremu predloga za Skupštinu), pošto je njemu i o Svetoandrejskoj skupštini bila poverena važna briga o zapisnicima".
       Za druge vladavine kneza Mihaila (1860-1868) Vladimir Jovanović bio je istaknut kao borac za slobodu štampe i druge političke slobode. Već krajem 1860, on je zajedno sa Milovanom Jankovićem i Stojanom Boškovićem obnarodovao nameru da izdaje list Narodna Skupština. U manifestu je bilo naglašeno da će se umoliti vlasti "da dopusti slobodu štampe i da nastane da se ukinu smetnje u književnoj uzajamnosti između nas i ostalih naših jednoplemenika". (U jednom razgovoru sa knezom Mihailom, Jovanović je, na kneževu primedbu da sloboda štampe dolazi na red tek kada se srede prilike u državi istakao da sloboda štampe može posebno da doprinese sređivanju političkih prilika u zemlji.) Štampanje lista bilo je, međutim, kneževom odlukom zabranjeno, a Jovanović je bio prinuđen da napusti državnu službu. Naizmenično zatvaran i proganjan za vreme druge vlade kneza Mihaila, s kratkim intervalima političkog delovanja (misija u Londonu 1862) i profesure na Velikoj školi (do 1864), Jovanović je veći deo šezdesetih godina XIX veka proveo u izgnanstvu. Njegov sin, rođen u doba izgnanstva iz otadžbine, u Novom Sadu 1869, bio je prvi Srbin koji je poneo ime Slobodan, dok je ćerki nadenuo ime Pravda koje se, za razliku od imena Slobodan, nije primilo u narodu.
       Drugu Mihailovu vladavinu Vladimir Jovanović je, retrospektivno, ocenio u jednom kasnijem spisu, kao izneveravanje početnog vladarevog načela da će "zakon biti najviša volja u Srbiji". Krivicu nije, međutim, pripisivao samo knezu Mihailu, nego i članovima njegove vlade, optužujući ih za arbitrarnu vlast i gaženje zakona: "Oni su ukinuli najvrednije garancije slobode, kakve su bile slobodna opštinska samouprava, suverena ovlašćenja Narodne skupštine, slobodni izbori i slobodan sistem obrazovanja i intelektualnog razvoja naroda; oni su povratili cenzuru i nelegalno progonili liberalne novinare, profesore i pisce, suspendovali su Društvo srpske slovesnosti s jedinim ciljem da ga podvrgnu svojim arbitrarnim merama; uveli su vanredni sud sa posebnim nadležnostima, učinili sudije zavisnim od volje ministara koji su određivali njihove položaje i plate, i bili su spremni da svakog čoveka u Kneževini streljaju ili giljotiniraju ako je to bilo potrebno da se sprovedu gledišta njihovog gospodara; oni su, konačno, dodelili sebi pravo da dele pravdu u bilo kojem slučaju, svodeći Narodnu skupštinu na običnu polugu ministarstva."
      
       PRIJATELJI: Vladimir Jovanović nije pripadao uticajnom krugu francuskih đaka, čuvenih "parizlija" kao njegovi prethodnici Jevrem Grujić i Milovan Janković, ali je, za razliku od svojih nešto iskusnijih idejnih saboraca, imao znatno šire političke vidike i jedan neobično širok krug poznanstava među liberalnim prvacima u Evropi - od ideologa italijanskih liberalnih nacionalista Đuzepea Macinija (Guiseppe Mazzini) do patrijarha britanskih liberala, Vilijema Gledstona (Njilliam Gladstone) i odlučnog zagovornika školstva na sekularnim osnovama, uticajnog francuskog političara i ministra Žila Ferija (Jules Ferrdž).
       Jovanovićev ideal političkog uređenja bio je jedan zamišljeni spoj švajcarske organizacije konfederalne države sa ustanovama sličnim belgijskom i engleskom modelu parlamentarne demokratije. U tom trojstvu, francuski uticaji nisu bili toliko prisutni kao kod Grujića i Jankovića, ali je Jovanović uz britanski obrazac parlamentarizma ipak visoko cenio francuske doktrine proistekle iz Francuske revolucije (1789-1799), preko Julske monarhije (1830) i Revolucije od 1848, posebno značajne za ideološki profil prvog naraštaja srpskih liberala. Ideje bratstva i jednakosti, važne i za samog Vladimira Jovanovića, ipak su, u ranoj fazi srpskog liberalizma, bile znatno bliže egalitarnom srpskom društvu i njegovom jednodomnom narodnom predstavništvu nego složene političke koncepcije dvodomnog parlamenta prilagođenog socijalnom sastavu Velike Britanije. Gornji dom, kakav je postojao u Velikoj Britaniji, Jovanović je ocenio kao telo koje "prirodno zastupa interese onih koji ga biraju ili sastavljaju, a predstavlja najviši aristokratski stalež, ili bogataše. Ukoliko se interesi koje drugi dom zastupa, dele od interesa opšteg, u toliko taj dom ulazi kao treća strana u borbu za opstanak između slobode i vlasti."
      
       (Nastaviće se)
      
      

Nastojanje da Srbija postane zemlja liberalne demokratije, dva veka je dug proces. Glavne naše današnje rasprave slične su "onima iz minulih vremena nastanka i razvoja liberalne misli u Srbiji". I sve ono oko čega se danas saplićemo - pravna država, vladavina prava, politički pluralizam, parlamentarizam, višestranački izbori, podela vlasti, ustavna garancija ljudskih prava - bilo je problem i u XIX veku. Neke razlike, koja verovatno i nije tako neznatna, ima, ali "da Srbija nije ostvarila osnovne pretpostavke za liberalnu demokratiju" i danas - dok visimo između svetova - prilično je jasno.        Knjiga "Liberalna misao u Srbiji - prilozi istoriji liberalizma od kraja 18. do sredine 20. veka" (grupa autora, biblioteka "Suočavanja" Centra za unapređivanje pravnih studija, Beograd 2001, urednici prof. dr Jovica Trkulja i prof.dr Dragoljub Popović; izdavanje knjige pomogla nemačka fondacija Fridrich Nauman Stiftung) značajan je poduhvat "vođen potrebom reafirmacije jedne zaboravljene tradicije političkog mišljenja i naglašavanje onih vrednosti koje imaju trajnije važenje i principijelni značaj za aktuelnu tranziciju Srbije iz autoritarnog u demokratskom postupku".        NIN će u nekoliko nastavaka objaviti jedan od dvadeset i dva teksta iz knjige.