Jovan Deretić (1934-2002)

      U tihoj, zamišljenoj i nenametljivoj ličnosti Jovana Deretića, profesora srpske književnosti na Beogradskom univerzitetu, gostujućeg profesora na univerzitetima u Sankt Peterburgu, Strazburu i Seulu, uvek smo mogli prepoznati znamenitog srpskog književnog istoričara: njegove knjige bile su deo našeg najintimnijeg susreta sa nestvarnim svetom u kojem su se kretale neke figure, različite od nas i daleke nam, koje su, međutim, snažno naselile naš život, stopile se sa njim i oblikovale ga. Deretić je u sebi nosio veliku ljubav prema kontinuitetu i trajanju, pa je u svojim studijama i raspravama uvek pronalazio tačke saglasnosti između različitih razdoblja naše književnosti: ono što je bilo nekad, u doba paganskog obreda, pa ono što se pojavilo u zlatnom sjaju književne reči srednjeg veka i ono što su otud, kroz tamu turskih vekova, preneli u nova vremena pisari nepoznati i prećutani, predstavljalo je, sa veličanstvenim pesničkim dahom narodnog guslara, sa izuzetnim individualnostima kao što su Dositej, Njegoš i Vuk, do Andrića i Crnjanskog, deo jedne zajedničke priče, jer je stvaralo i oblikovalo srpsko književno predanje.
       Ono je uvek bilo deo jedne šire celine koju nazivamo kulturom: da bi bilo kulture, neophodna je svest o prošlosti. Jovan Deretić je - u svojim knjigama o Njegošu i Dositeju, srpskoj narodnoj epici i srpskom romanu - oblikovao tu svest u našem duhu, on je učinio najviše što se moglo da postanemo svesni u koliko važnim vezama sa prošlošću postojimo. Osećanje za estetske vrednosti spajalo se - u njegovoj književnoj istoriografiji - sa nastojanjem da se književni fenomen shvati kao deo istoričnosti ljudskog postojanja, što je značilo da se on uklopi u širi koncept kulture i da se stanovište prošlosti dodirne sa stanovištem sadašnjosti. U oba slučaja može se otkriti nastojanje da se trajanju da odlučujuća prednost nad ništavilom. Ta opsednutost trajanjem a ne uništavanjem, delovanjem a ne odustajanjem, stvaranjem a ne arhivarenjem, omogućila je da Jovan Deretić ostvari integralističku dimenziju srpske književne istoriografije: on je - jedino on - pisac Istorije srpske književnosti koja je vršna tačka jednog dugog puta na čijem počasnom mestu stoje Pregled srpske književnosti Pavla Popovića i Istorija nove srpske književnosti Jovana Skerlića. Iako se u književnoistorijskom metodu, u načinu razumevanja književnog fenomena, u ocenama pojedinih pisaca i epoha, oni bitno razlikuju, sve te razlike predstavljaju samo ulog u jednoj dubokoj misiji održavanja, razgranavanja i trajanja srpskog književnog pamćenja. I Jovanu Deretiću nije moglo izmaći priznanje koje je u drugoj polovini XX veka pripalo samo najboljima: nikada nije predložen za člana SANU.
       Kao čovek svog vremena, angažovan u meri svojih uverenja i u skladu sa okolnostima, Jovan Deretić je bio urednik Književne istorije, šef Katedre za srpsku književnost, dekan Filološkog fakulteta, član Predsedništva CK SKS: svest o trajanju i potreba za kontinuitetom učinili su da, u NIN-u 1984, naglasi kako se nikada ne možemo odreći uloge i mesta Svetog Save u našoj kulturnoj svesti, i kada ne prihvatamo svetosavlje kao ideologiju; da bude član odbora za izdavanje sabranih dela Slobodana Jovanovića koja se tada nisu pojavila; da kao dekan zaštiti od političkih progona neke od najistaknutijih profesora Filološkog fakulteta. Bio je, do kraja svog života, protiv svakog razdora, samosatiranja, čak i u rečima, jer je život cenio mnogo više od nesigurnih osnova koji daju čoveku iluziju da je u pravu.
       Kada sam mu kazao da je u Kulturnoj istoriji Srba zabeležio svaku, pa i najmanju, pojedinost koja je bila u vezi sa Hercegovinom, opazio sam osmeh i sjaj u oku: bila je to njegova zavetna ljubav i, kao i sve njegovo, razborita. Kao čovek duboko odan istoriji, knjizi, narodu i, istovremeno, čovek najdublje promišljenosti, kao čovek one sredine za koju je Aristotel kazao da predstavlja nešto najbolje, nikada, dakle, osrednji nego izuzetan čovek, Jovan Deretić ostavlja svoju poruku kao opomenu i poziv na trajanje: "Narodi koji su naseljavali zemlju, rušeći sve što su prethodno drugi stvorili, a nisu iza sebe ostavili ništa vredno trajanja, kao da nisu ni živeli."
      
       MILO LOMPAR