Ivan Ivanji: SUDBINA PODUNAVSKIH ŠVABA U VOJVODINI

      Češka i Slovačka su naišle na neočekivane teškoće pred prijem u Evropsku zajednicu. Nemačka i Austrija pre toga zahtevaju preispitivanje takozvanih Benešovih dekreta. Tako obično nazivaju uredbe vlade Čehoslovačke koje su posle Drugog svetskog rata građanima nemačke etničke pripadnosti oduzele imovinska prava i državljanstvo. Tada su gotovo svi Nemci proterani, mnogi pre toga zlostavljani, nepoznati broj ih je ubijen ili stradao u toku bekstva. Nemci i Austrijanci zahtevaju da se ta nepravda ispravi u najmanju ruku anuliranjem odredbi sankcija na bazi etničke pripadnosti, naglašavaju da zemlje koje se nisu odrekle takvog zakonodavstva nemaju mesto u ujedinjenoj Evropi. U poslednje vreme priključili su im se i Mađari koji takođe stoje na pragu ulaska u evropsku integraciju. Poneko želi samo moralnu satisfakciju, drugi takođe i povraćaj imovine. Vlade Češke i Slovačke odbijaju bilo kakvu reviziju pravnih akata. Pozivaju se na to da su odluke donete u atmosferi posle poraza Hitlerove Nemačke, a pre toga su sudetski Nemci kao pripadnici Gestapoa, policije i esesovskih jedinica počinili nebrojene zločine nad Česima, Slovacima, Jevrejima i Romima. Stanovništvo se uglavnom slaže sa svojim vladama. Naročito je u Češkoj ovladao strah da bi Nemci hteli da povrate imovinu, hotele u slavnim banjama, fabrike, kuće i dvorce, imanja i šume. Često se citira izjava jednog hotelskog radnika: "Ako je cena ulaska u Evropu da izgubim posao, bolje bi bilo da i ne uđemo u nju."
       AVNOJ je u Jugoslaviji 1944. i 1945. godine takođe doneo neke dekrete koji veoma liče na čehoslovačke. U odnosu na Sloveniju, koja već stoji pred prijemom u Evropsku zajednicu, to je u austrijskoj štampi već počelo da se pominje. Nema nikakve sumnje da će jednog dana pre nego što bi Srbija zajedno sa Crnom Gorom ili samostalno definitivno htela da se pridruži Evropi, to pitanje da se postavi i u odnosu na nas. Međutim, nipošto samo zbog toga, nego zbog neophodnosti preispitivanja sopstvene istorije, zbog suočavanja sa nedavnom prošlošću, zbog analogija koje se mogu izvesti, valjalo bi postaviti odgovarajuća pitanja i naći poštene odgovore još pre nego što nam budu nametnuta spolja.
      
       Ne volim da se pozivam na sopstvenu sudbinu, ali bojim se da u ovom slučaju moram, da bih i moralno opravdao svoj lični pristup ovoj temi. Kao Jevrejin iz Banata rođen 1929. godine doživeo sam na svojoj koži divljanje Hitlerovih pristalica u svom rodnom kraju. Roditelje su mi ubili, svu njihovu imovinu razvukli, deda i baba su izvršili samoubistvo, ja sam bio u koncentracionim logorima Aušvicu i Buhenvaldu. Iz toga izvlačim i posebno pravo, ali i dužnost da se suočim i s tim što je zadesilo moje sugrađane Nemce. Ispitivanja sam vršio 1989. godine i na osnovu njih napisao jednosatni tekst koji je emitovan na radiju u Kelnu januara 1999. Rezultate svog tadašnjeg rada dopunjenog novim saznanjima na srpskom jeziku sada objavljujem prvi put.
       Do svoje dvanaeste godine živeo sam u gradu koji je nekoliko puta menjao ime. Sećam ga se još kao Velikog Bečkereka, zatim je bio Petrovgrad. Reč je o današnjem Zrenjaninu. Kao dete nisam poznavao nijedno drugo dete koje ne bi pored srpskog znalo i mađarski i nemački jezik. Nemački se mogao čuti na ulici, na pijaci, u prodavnicama i zanatlijskim radnjama. Kao maternji jezik koristili su ga Nemci koji su sami sebe često nazivali "podunavskim Švabama", ali takođe i mnogi Jevreji. Danas se nemački jezik više ne čuje gotovo nigde u Vojvodini. Prvo su Nemci istrebili Jevreje, zatim su mnogi od njih pobegli, a ostatke delom usmrtili, delom proterale nove vlasti koje sam uvek nazivao "svojim vlastima", čega bi me bilo sramota da se odreknem. Učinjeno je to, dakle, i u moje ime.
      
       Nemci su počeli da naseljavaju Vojvodinu posle 1699. godine, Austrija im je ponudila "teritorije južne Mađarske opustošene u vreme turske vladavine". U vreme Marije Terezije i Josifa II godišnje se naseljavalo
       1 000 do 1 500 porodica. Ubrzo su Nemci u brojnim selima predstavljali većinu. Oni su se lako i dobro snašli zahvaljujući velikodušnoj pomoći Beča, koji je imao jasne ciljeve da ih suprotstavi srpskim i mađarskim starosedeocima. Posle Prvog svetskog rata Nemci su u Banatu i Bačkoj raspolagali sa 30 posto bankarskog kapitala, 31 posto poljoprivrednog zemljišta i kontrolisali čak 46 posto industrije.
       U toku popisa stanovništva sprovedenog u Kraljevini Jugoslaviji 31. marta 1931. godine uopšte nije postavljeno pitanje nacionalne pripadnosti, već maternjeg jezika i religije. Nemački je tada kao maternji jezik navelo
       499 969 osoba. Tek proverom drugog pitanja vidi se da je od njih 10 026 izjavilo da ispovedaju "mojsijevsku veru". (Jevreja je bilo znatno više, ali mnogi su kao maternji jezik navodili i srpski, mađarski ili španski jezik).
      
       "Zavičajna kartoteka za Nemce iz jugoistočne Evrope" izdata u Štutgartu ratne 1944. godine, naglašavajući da se uzimaju u obzir i "ratni gubitci", polazi od 511 000 Nemaca iz te regije. To je logično ako se pođe od priraštaja od oko 3 posto godišnje.
       Nemcima u Vojvodini već je januara 1944. godine preneto naređenje Hajnriha Himlera da napuste sve teritorije kojima preti da ih "zauzmu bande". Na to se u početku malo ko osvrtao. Tek kad je Crvena armija stigla do Rumunije, pred kraj avgusta krenule su kolone u izbeglištvo u pravcu zapada uglavnom na zaprežnim kolima, jer za automobile nisu više imali benzina. Prolazeći kroz jugoslovenski Banat povukli su sa sobom i ovdašnje Nemce, pre svega one koji su služili u esesovskim ili drugim nemačkim jedinicama, sa njima su pošli i nemački gradonačelnici i drugi vodeći službenici pod okupatorskom vlašću sa svojim porodicama. Nema tačnih podataka o tome koliko ih je tada pošlo na put, pominje se broj od oko 300 000 ljudi. Pretpostavka je, dakle, da je septembra 1944. godine pre masovnog bekstva u Jugoslaviji živelo oko pola miliona Nemaca. Šest godina kasnije, 1950. godine, bilo ih je oko 75 000, znači, ostalo je oko 15 posto. I oni su se većinom ubrzo posle toga iselili u Nemačku i Austriju.
       Na pitanje koliko ih je između oktobra 1944. i 1950. godine umrlo nasilnom smrću - ubijeno ili pomrlo u logorima, o kojima će još biti reči - postoje različiti odgovori. Sve su to samo procene, tačnih podataka nema. Neki radovi u Nemačkoj koje inače smatram dosta serioznim, dolaze do zaključka da je na taj način stradalo 19 procenata nemačke populacije. Moja ispitivanja su, doduše, došla do nešto nižeg broja, na 15 posto. U Jugoslaviji je pre napada Hitlerove Nemačke na Jugoslaviju živelo oko 70 000 Jevreja, u životu je ostalo oko 7 000 koji su se vratili iz raznih logora širom Evrope, uspeli da se sakriju ili aktivno učestvovali u Narodnooslobodilačkoj borbi; znači, ubijeno je 90 posto. Ali upoređivati takve kalkulacije i računati u procentima kada se radi o usmrćenim ljudima, već je samo po sebi grozno. Može da zvuči kao fraza, ali ja tako osećam: svaka, ama baš svaka nasilna smrt nevinog ljudskog bića vapije do neba. Zbog toga je neophodno baviti se i pojedinačnim uspomenama i slučajevima, iako se oni ovde mogu navesti samo kao slučajni primeri.
       Oslobođenje Bečkereka - potonjeg Zrenjanina - mnogi su Nemci opisali u svojim izveštajima i knjigama. Nemačka komanda je grad napustila 2. oktobra 1941. godine u 13 časova, a već sat kasnije stigla je prethodnica Crvene armije predvođena grupom jugoslovenskih partizana. O tome šta je počelo da se događa Nemcima koji nisu pobegli, u do sada objavljenoj istorijskoj literaturi u Jugoslaviji nema mnogo govora. Sve se obično svede na poneku rečenicu kao u zborniku "Zrenjaninske vatre" Đorđa Momčilovića, gde se govori o "pojedinačnom divljanju i pljački nezaštićenih nemačkih radnji i kuća" a to se obrazlaže time što nije bilo dovoljno snaga "da se sve obezbedi i sačuva". Taj početni haos, međutim, nikako ne objašnjava sistematičnost tretmana Nemaca posle oslobođenja, a još mnogo manje njihovo koncentrisanje u posebne logore mesecima kasnije.
       Citiraću iz dela Leopolda Rorbahera "Jedan je narod uništen - Istrebljenje podunavskih Švaba u Jugoslaviji":
       "Odmah 10. oktobra, jednog od prvih dana nove vladavine, novi su gospodari bez ikakvog razloga u ranim jutarnjim časovima sa svih strana zatvorili zapadni deo grada, one sokake u kojima su nemački poljoprivrednici imali svoje naselje. Naoružane partizanske grupe, u kojima su se nalazile i žene u uniformama, krenule su od kuće do kuće. Legitimisali su celo stanovništvo tog dela grada, i gde god su mislili da su našli nekog nemačkog muškarca ili mladića, smesta bi ga isterali iz kuće. Jesi li ti Nemac? bilo je jedino pitanje na koje je dotični morao da odgovori, a ako bi odgovor bio potvrdan, sledeće bi se naređenje sastojalo od tri reči: Vezati i streljati!"
       Čitajući takve zapise ja nikad nisam mogao da zaboravim da su četiri godine pre toga Nemci - verovatno neki drugi Nemci - ubili moje roditelje i gotovo sve moje prijatelje iz grada, Jevreje i Srbe, da su masovna streljanja i odvođenja u logor počela odmah posle nemačke okupacije aprila 1941. godine. Da li su druge nevine ljude ubijali takođe i u moje ime? Ja sam jeseni 1944. godine još bio u koncentracionom logoru gde nisam imao pojma da je moj rodni grad već oslobođen i kako se tamo neko sveti i zbog moje sudbine. Da li sam i ja zbog toga odgovoran ili čak kriv? Pomislio sam: A možda ovi preživeli Nemci preteruju?
      
       (Nastaviće se)
      
      

Tekst Ivana Ivanjija, koje će NIN objaviti u nekoliko nastavaka, predstavlja po mnogo čemu uzuzetno istorijsko svedočanstvo o dramatičnim događajima nakon Drugog svetskog rata o kojima se ne samo kod nas, nego i širom Evrope decenijama ćutalo ili nerado govorilo.        "Ne volim da se pozivam na sopstvenu sudbinu, ali bojim se da u ovom slučaju moram, da bih i moralno opravdao svoj lični pristup ovoj temi. Kao Jevrejin iz Banata doživeo sam na svojoj koži divljanje Hitlerovih pristalica u svom rodnom kraju. Roditelje su mi ubili, svu njihovu imovinu razvukli, deda i baba su izvršili samoubistvo, ja sam bio u koncentracionim logorima u Aušvicu i Buhenvaldu. Iz toga izvlačim i posebno pravo, ali i dužnost da se suočim i s tim što je zadesilo moje sugrađane Nemce... Kao dete u gradu koji se nekada zvao Veliki Bečkerek, zatim Petrovgrad, a danas Zrenjanin, nisam poznavao nijedno drugo dete koje pored srpskog ne bi znalo i mađarski i nemački jezik. Danas se nemački više ne čuje gotovo nigde u Vojvodini", piše Ivan Ivanji.        Pretpostavlja se da je septembra 1944. godine, pre masovnog bekstva, u Jugoslaviji živelo gotovo pola miliona Nemaca. Samo šest godina kasnije bilo ih je - prema zvaničnim podacima - svega 75 000 i oni su se potom većinom iselili u Nemačku i Austriju. Na pitanje koliko je u međuvremenu umrlo nasilnom smrću, ubijeno ili pomrlo u logorima, postoje različiti odgovori. Predsednik udruženja Nemaca "Donaug" iz Novog Sada Andreas Birgermajer tvrdi da je samo u Vojvodini bilo 50 takvih logora, da je u njima, kao i na prinudnom radu, bilo oko sto hiljada Nemaca i da ih je tamo umrlo između 60 i 80 hiljada. On smatra da će pitanje nadoknade štete Nemcima, koji su stradali u komunističkim logorima u Vojvodini, morati da se postavi i u moralnom i u materijalnom smislu. "Treba da usledi izvinjenje s najvišeg nivoa za sve nevine ljude koji su bili u logorima, kao što su to učinile i ostale države u tranziciji", smatra Birgermajer.        Ekskluzivne fotografije o stradanju Nemaca u Vojvodini NIN-u je ustupio gospodin Rudolf Vajs, predsednik Nemačkog narodnog saveza iz Subotice.