Galerija: Narodnog muzeja u Beogradu
Autor: Stevan Todorović

      Đorđe Kadijević
      
       Spisak imena velikana naše kulturne prošlosti kojima ostajemo dužni još je duži od spiska onih među njima prema kojima smo namirili dug. Sa te liste je, ovog leta, "skinuto" ime slikara i kulturnog radnika Stevana Todorovića (1832-1925), velikom retrospektivnom izložbom Todorovićeve slikarske zaostavštine koju je priredio beogradski Narodni muzej i umetnikova monografija koja upravo izlazi iz štampe.
       Za dugovečnog Todorovića - malo mu je nedostajalo pa da doživi stotu - ne može se reći da je bio svedok jednog vremena. Prošao je kroz tri epohe u istoriji našeg naroda. Rođen u Srbiji kneza Miloša koja je još bila deo turskog carstva, bio je učesnik oslobodilačkih ratova 1876-78. godine, doživeo smenu dinastija, prošao kroz bure balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, i dočekao dan ujedinjenja naroda u kraljevini Jugoslaviji. Kao svedok kulturne istorije nagledao se još više čuda. Svojom prisutnošću "spojio" je epohe romantizma i moderne umetnosti. Bujica događanja istorije u kojoj se zatekao i množina promena koje je ona donosila, nisu se jednako odražavale u Todorovićevoj svesti. Čovek bistrog uma, visokog obrazovanja, snažnog temperamenta ali smirenog duha, stabilne i postojane opredeljenosti, Stevan Todorović odgovara onoj vrsti ljudi i umetnika koji, po rečima njegovog savremenika Bože Nikolajevića, biva veran jednom prihvaćenim idejama i dosledan u sleđenju zadatog pravca na životnom i stvaralačkom putu. Kao učenik bečkog profesora Valdmilera, primio je "virus" poznoromantičarskog, bidermajerskog realizma koji mu je "ušao u krv" i odolevao svim kasnijim "vakcinama" čijim je dejstvima bio izložen. Ipak, Todorović nije ostao sasvim imun prema realizmu koji je, potkraj XIX veka, potisnuo tradiciju romantizma. To se manje oseća u njegovim brojnim portretima, a više u slikama predela, među kojima se "Manastir Manasija" izdvaja kao pravo remek-delo.
       U žanru istorijskog slikarstva, Todorović ostaje pravi romantičar, što se vidi u kompozicijama kao što su "Vraćanje vida Stefanu Dečanskom" i najviše u njegovoj slici najvećeg formata koja prikazuje čin zamonašenja Rastka Nemanjića u Hilandaru. Razlog što je nabeđivan kao konzervativac, branilac retrogradne tradicije, nalazi se u Todorovićevom slikarstvu religiozne sadržine. Njegov načelni stav da se svetinje vere moraju postaviti iznad svega, pa i iznad umetnosti, bio je, u suštini, moralne prirode. No, on je, ipak, proizveo Todorovićev poznati javni, polemički sukob sa slikarom Đorđem Krstićem i Mihailom Valtrovićem, tada moćnim arbitrom u kulturi. Braneći tradiciju pravoslavlja i dogmatskog odnosa vere prema umetnosti, Todorović se našao na strani kojoj budućnost nije dala za pravo. Sa današnje vremenske distance, moglo bi se prosuditi da je uzrok tome bio više u karakteru Todorovićeve ličnosti nego u snazi njegovih argumenata. Senka koju je taj nesrećni događaj za izvesno vreme bacio na njegovo delo, čini se, sve više bledi.
       Izložba u Narodnom muzeju koja je pred nama, pokazuje da bez onoga što je Todorović stvorio, ne bi bio toliko razumljiv, pa možda ni moguć, tako odlučan zaokret u srpskom slikarstvu na prelazu iz XIX u XX vek koji je nagovestio Krstić, a izvršila velika Nadežda. Bez Todorovićevog dela, u lancu tih istorijskih zbivanja u našoj kulturi nedostajala bi važna, zapravo neophodna karika.