Nacionalni pisci podelili su se na one koji misle da je danas nečasno napustiti Društvo hrvatskih književnika i na one koji više ne žele da se ideološke i nacionalne razlike u sto godina staroj instituciji rešavaju fizičkim obračunima

      Zagrebačke knjižare pune su knjiga, a domaći književnici puni su ideja. Nedostaju još jedino čitaoci. Poslednji popis stanovništva pokazao je da u zemlji sa četiri miliona stanovnika danas živi i oko sedam stotina hiljada Hrvata starijih od petnaest godina koji nemaju završenu osnovnu školu. Teško je pretpostaviti da oni čitaju slavni ep Ivana Mažuranića “Smrt Smail-age Čengića”, “Gospodu Glembajeve” Miroslava Krleže ili liriku slavljenog hrvatskog pesnika Dragutina Tadijanovića. Poznati hrvatski pisac i prevodilac Predrag Raos ovaj cinizam svojevremeno je za NIN objasnio rečima:”Čim se Hrvati požele dobre ‘domaće’ literature, pruže ruku ka polici i izaberu - špijunski triler Roberta Ladlama!” Atmosfera koja danas vlada među najuglednijim hrvatskim piscima i njihovim strukovnim udruženjima svojim zapletima, ekscesima i eventualnim raspletima, veoma sliči trileru. Kad bi se o tome danas napisao nacionalni roman iz “stvarnog života” poznatih književnika, veoma brzo bi se probio u sam vrh najčitanijih knjiga u Hrvatskoj. U njemu bi bilo svega što širom sveta tako uspešno prodaje i dela Roberta Ladlama - politike, zavere, mračnih ideologija, opasnih fanatika i osamljenih i pravednih liberala koji na kraju pobeđuju.
      
       Rasistički debakl
       Šta se zapravo dogodilo hrvatskim piscima u poslednjih desetak godina teško je objasniti van političkog konteksta koji je u vreme raspada bivše Jugoslavije određivao intelektualnu klimu među majstorima pisane reči. Vreme medijskog i književnog “huškanja”, ratnih romana, ratne poezije, poplava ratne publicistike iz sumnjivih izvora, ogromne količine memoarske literature (poput one iz vremena Slavka Kvaternika i Ante Pavelića) bile su glavni sadržaj knjižarskih izloga u Hrvatskoj. Kulturna javnost je o događajima u zemlji bila obaveštavana uglavnom iz nedeljnika “Hrvatsko slovo”, u izdanju Društva hrvatskih književnika, a njegovi članci bili su školski primeri najcrnjeg rasizma i ksenofobije. Pod firmom “književnih metafora” sasvim uobičajeno bilo je, recimo, pronaći “stihove” o “srpskom nakotu”, o “američkim sluganima”, o “jugobratiji” i slično. Kad se rat završio, pisci ove vrste uglavnom su ostali bez inspiracije, a mnogi i bez izdavača. Potraga za novim neprijateljem zato se nametnula kao imperativ vlastitog opstanka.
       Kao i uvek u domaćim uslovima, nije trebalo daleko da se traži. Dovoljno je bilo da se na nekom od sastanaka Društva hrvatskih književnika na prestižnoj adresi Trg bana Josipa Jelačića 5 u Zagrebu, upre prst u kolegu sa prve susedne stolice. Jedan takav prst koji se još u junu ove godine preteći podigao prema predsednici hrvatskog PEN centra Sibili Petlevskoj i uglednom domaćem krležologu Velimiru Viskoviću, predstavljao je tačku sa koje više nije bilo povratka. Izvesni Ante Matić tada je rekao da je sramota da “jedna Petlevska” vodi hrvatski PEN, pa će za Hrvatsku biti mnogo zdravije ako se vrati otkuda je i došla, u Makedoniju. Kad je Velimir Visković, inače, urednik časopisa “Republika”, pokušao da prekine ovaj nivo razgovora u instituciji koja je stara više od stotinu godina, Matić ga je nazvao “srpskim zetom”, poručio mu da se “vrati u Srbiju” i fizički pokušao da se obračuna s njim. Iako je fizičkih okršaja u Društvu hrvatskih književnika bilo i ranije, poznata je polemika između Branimira Donata i već spomenutog Predraga Raosa u kojoj je Donat stolicom nasrnuo na kolegu i slomio mu prst, junski događaji pokazali su da većina hrvatskih pisaca već duže vreme niti govori, niti piše istim jezikom.
       Veoma pojednostavljeno, a svakako i veoma ispolitizovano, pisci u Hrvatskoj podelili su se na one koji misle da samo izdajnici napuštaju jednu od najuglednijih domaćih književnih institucija kad tamo čuju nešto sa čime ne mogu da se slože i na one koji su kratko objasnili da više ne žele da budu u istom društvu s ljudima koji se fizički obračunavaju s neistomišljenicima. Društvo hrvatskih književnika zato je, gotovo preko noći, ostalo bez skoro dve trećine svoga članstva. Predsednik DHK-a pesnik Slavko Mihalić nije imao ni moralne, ni književne, ni političke snage da zaustavi lančanu reakciju koju su pokrenuli šovinistički ispadi Ante Matića koji je u međuvremenu izbačen iz Društva hrvatskih književnika.
      
       Odlazak najboljih
       Velimir Visković i Sibila Petlevska odlučili su da sve svoje kolege koji su nezadovoljni radom Društva hrvatskih književnika okupe u novom strukovnom udruženju. Nazvali su ga Društvo hrvatskih pisaca, ali u njemu će se naći i prevodioci i izdavači i svi ostali koji u Hrvatskoj žive od knjige. Među najpoznatijim imenima novog udruženja nalazi se šezdesetak domaćih književnika, poput Ive Brešana, Gorana Tribusona, Branimira Donata, Čede Price, Vjerana Zupe, Željke Ćorak, Branka Maleša, Zvonka Makovića, Zorana Ferića, Ante Tomića, Jože Horvata, Ede Popovića, Nadežde Čačinović, Slobodana Šnajdera. Većina smatra da je prerano za bilo kakve izjave i procene o smislu novog udruživanja ljudi koji žive od knjige i književnosti, ali je očito da broj zainteresovanih za učlanjivanje u Društvo hrvatskih pisaca raste iz dana u dan. Na listi se nalaze i poznata poetesa Vesna Parun, veoma plodni pisac kriminalističkih romana Pavao Pavličić, ranijim predratnim generacijama vanhrvatske čitalačke publike nekad omiljeni Zvonimir Majdak. Podršku društvu daju i Predrag Matvejević, Ivo Banac, akademik Ivan Supek, najbolji poznavalac ruske književnosti i njene umetničke avangarde Aleksandar Flaker, publicista Igor Mandić i mnogi, mnogi drugi. U ovom trenutku zato je daleko lakše nabrojati pisce koji nemaju nameru da napuste instituciju na zagrebačkom “Jelačić-placu”, nego one koji su s njom raskrstili još ovog leta.
       Dileme više nema; Društvo hrvatskih književnika doživelo je slom od koga će teško moći da se oporavi. S takvom procenom slažu se i oni koji su rešeni da potonu s brodom koji je odavno izgubio kurs u politički uznemirenim hrvatskim vodama. Uz aktuelnog predsednika Društva hrvatskih književnika Slavka Mihalića, među njima je i akademik Nedeljko Fabrio koji tvrdi da je razdoblje prvih ratnih godina bilo “u tadašnjoj književnosti doba najblistavijega pera i ljudske neporočnosti”. U tom vremenu ispisana je, kaže, prva narodna nezavisnost, politička višestranačnost i demokratija zapadnog modela. Posebno je interesantno da su se pisci poput Mihalića, Fabrija ili, recimo, Hrvoja Hitreca koji je svojevremeno tražio da se slučajevi “antihrvatstva” (ma šta to bilo u ratnom razdoblju!) rešavaju pomoću “strijeljačkoga stroja”, danas odreda deklarisali kao multikulturalni intelektualci koji nemaju nikakve veze s teorijama “krvi i tla” koje su ratnih godina bujale iz elegantnih enterijera Društva hrvatskih književnika u Zagrebu. Verovatno najčitaniji dečji pisac i miljenik svih osmoškolaca Ivan Kušan, odmah je, recimo, napisao novi roman prilagođen novom hrvatskom učeniku. Desetogodišnjake više nije mogao da impresionira njegov glavni junak Koko iz knjiga “Koko i duhovi” i “Koko u Parizu”, pa je nova knjiga Ivana Kušana izašla pod naslovom “Koko u Kninu”. I primer akademika Ivana Aralice i njegovih najnovijih romana “Ambra” i “Fukara”, namenjenih nešto starijim Hrvatima, dovoljno govore o duhovnoj klimi domaćih pisaca u novom “prelaznom periodu”.
       Šta se sve u tom “prelaznom periodu” podvodi pod pojam “autorske slobode”, govori i primer autora predivnih romana poput “Berenikine kose” Nedeljka Fabrija. U jeku rata Fabrio je napisao roman “Smrt Vronskog” u kome je sudbinu poznatog junaka Tolstojeve “Ane Karenjine” premestio u budućnost. Vronski je nadživeo i svoju ljubavnu dramu s Karenjinom, i nevolje u ruskoj kasarni, i svoje kockarske dugove, ali nije uspeo da preživi brutalnosti srpskih četnika koji su ga, piše Nedeljko Fabrio, ubili za vreme poslednjeg rata u Bosni. U Društvo hrvatskih pisaca odlazi i Vlaho Bogišić, a oni koji su još ostali u DHK zbog administrativih smicalica, više nisu sigurni da li su oni zaista njegovi članovi i kako iz ovog društva mogu da izađu. Jedan od manje poznatih hrvatskih pisaca koji se, međutim, uvek može videti u “književnim prostorijama” na “Jelačić-placu” je i Slobodan Praljak. Mada je u široj hrvatskoj i vanhrvatskoj javnosti uglavnom poznat kao haški kandidat i rušitelj Starog mosta u Mostaru, Praljak je na jednoj književnoj promociji u Društvu hrvatskih književnika svojevremeno izveo pravu medijsku predstavu.
      
       Groteska i nostalgija
       Bilo je to na predstavljanju najnovije knjige “Naklade Pavičić” beogradskog autora Nebojše Jovanovića pod nazivom “Idemo na Zagreb - dnevnik sa srpskim rezervistima”. Izdavač Josip Pavičić ispravno je procenio da će ova provokativna, ali i vrlo problematična knjiga, dugo vremena voditi na top-listama čitanosti u Hrvatskoj, pa je u Zagreb doveo i autora Jovanovića i Slobodana Praljka kao predstavljača knjige. Tada su se čule stvari od kojih je mnogima u Hrvatskoj bukvalno zastao dah. Praljak je u svojstvu “djelatnog hrvatskog generala” s velikim uvažavanjem pozdravio “srpskog vojnika” Nebojšu Jovanovića i preko svake mere hvalio njegove beleške o prvim ratnim danima u Hrvatskoj viđene očima srpskih rezervista. Morbidan šarm ovoj prijateljskoj konverzaciji dao je dodatni zanos koji je zahvatio generala Praljka.
       Iskreno obradovan što u Društvu hrvatskih književnika konačno vidi “draga lica” iz Srbije, Slobodan Praljak s nostalgijom se prisetio dana koje je pre rata provodio u Francuskoj 7 u Beogradu, a svoju pohvalu Jovanoviću završio je patetičnim recitovanjem pesme “Santa Maria della Salute” Laze Kostića. Mnoga ugledna imena književne scene Hrvatske su posle takvih groteski definitivno odlučila da obustave svoj hod po crvenim tepisima “najstarije književne ustanove u Hrvata”. Alternativa ovakvoj odluci bio je ostanak u društvu sa Ivanom Aralicom i Slobodanom Praljkom, ali i stalno podešavanje sopstvenog političkog i etničkog kompasa. Makar i sa velikim zakašnjenjem, domaći pisci zaključili su da to ipak ne spada u opis njihovih radnih zadataka.
      
       ZORICA STANIVUKOVIĆ