O globalnom eksperimentisanju sa sojom ali i o famoznoj ustavnoj povelji u kojoj nema ni reči o zaštiti ambijentalnog prava

      Tematika genetski modifikovane hrane kod nas je zapostavljena i aktuelizuje se samo povremeno, kako se to dogodilo sredinom prošlog mjeseca povodom informacije da će SAD kao pomoć SRJ isporučiti kontingent genetski modifikovane sojine sačme.
       Nasuprot situaciji na našim prostorima, svjetska šira i profesionalna javnost se već vremena intenzivno bavi pitanjem koliko je genetski modifikovana hrana bezbjedna, a koje daleko prevazilazi okvire dileme postavljene u biološkoj nauci i duboko zadire u sferu prava i međunarodnih odnosa.
       Upravo zbog opšte neobaviještenosti, koja, izgleda, postoji na svim nivoima, naša javnost je zapljusnuta izjavama raznih autoriteta sasvim oprečne sadržine, što je samo izazvalo još veću konfuziju.
       Činjenica je, međutim, da naučni dokazi o štetnosti genetski modifikovane hrane ne postoje, ali isto tako ne postoje ni dokazi da ova hrana nije štetna. Danas smo suočeni sa situacijom tzv. naučne nesigurnosti, odnosno eventualni negativni efekti genetski modifikovanih organizama i hrane mogu postati vidljivi tek nakon duge upotrebe. Kako je to jedini način da se sazna konačna istina, kao i uzimajući u obzir ogroman pritisak investicionog sektora za koji je rentabilnija proizvodnja uz korišćenje biotehnologije prvenstveno unosan posao i prednosti koje biotehnologija obećava, izgleda da je upotreba neminovna.
       Iz toga razloga ova materija je veoma osjetljiva sa stanovišta ljudskih prava, jer se komercijalizaciom genetski modifikovanih namirnica građani direktno uvlače u vid "globalnog eksperimenta", a za učešće u njemu prethodno bi morao biti dobijen njihov pristanak. Takođe, odlučivanje o visini "prihvatljivog rizika" suviše je značajno sa aspekta javnog zdravlja da bi ostalo rezervisano za uske krugove vlasti, čak i u društvu koje prihvati da upotrebljava ove namirnice. Osim toga, potrebno je zaštititi "slobodu izbora" potrošača, odnosno pravo svake individue da prilikom kupovine proizvoda bude obaviještena o njegovoj prirodi, tj. da li je taj proizvod genetski modifikovan ili eventualno sadrži neku takvu komponentu, na osnovu čega svaki pojedini potrošač donosi krajnju odluku o konzumaciji. Odgovarajuće označavanje proizvoda jedina je garancija prethodno navedenog elementarnog potrošačkog prava.
       Subjekti međunarodne zajednice različito se nose sa ovom problematikom iz oblasti ambijentalnog prava, što je uzrok vrlo složenih međunarodnih odnosa koji se prvenstveno ogledaju u konfrontaciji dva pravna, sistemski različita pristupa na relaciji Amerika - Evropska unija.
       Amerika se grčevito trudi da afirmiše krajnje liberalan pristup, koji sasvim odgovara njenim privrednim interesima, s obzirom na to da je trenutno vodeća sila u oblasti biotehnologije. Formalni okvir američke pravne regulative utemeljen je na visokom povjerenju u državne agencije (kao što je Food and Drugs Administration), ali prvenstveno u sistem tzv. samoregulacije privrednih subjekata koji se bave inženjeringom i proizvodnjom genetski modifikovanih namirnica i koji snose odgovornost u slučaju da se iste namirnice nakon upotrebe pokažu kao štetne. Američka javnost doskora uopšte nije bila upoznata sa mogućim opasnostima od genetski modifikovane hrane, niti postoji obaveza da ova hrana bude označena. Zbog toga je u Americi 40-60 odsto usjeva, u zavisnosti od poljoprivredne kulture, genetski modifikovano.
       Stanovište Evropske unije dijametralno je suprotno, tako da i na nivou zajednice i na nivou država članica postoji veoma razvijena pravna regulativa koja uređuje pitanje komercijalizacije genetski modifikovanih namirnica. Prema toj regulativi, odobrenje za komercijalizaciju može se dobiti samo za svaku poljoprivrednu kulturu posebno, i to u veoma složenoj proceduri koja podrazumijeva angažovanje nadležnih organa država članica, specijalnog naučnog komiteta, Evropske komisije i Savjeta ministara. Ovakvo odobrenje do sada je dobio jedino genetski modifikovan kukuruz. Predmetna regulativa takođe poštuje Aarhus konvenciju iz 1998, kojom je iz domena ambijentalnog prava građanima garantovan pristup informacijama, procesu odlučivanja iz ove oblasti i, naravno, pravosuđu u slučaju kršenja relevantnih propisa.
       Između dvije strane vodi se pravi latentni rat budući da je u Evropi na snazi de facto moratorijum na komercijalizaciju genetski modifikovanih organizama, izdejstvovan pod velikim pritiskom podozrivog javnog mnjenja. Amerika trpi ekonomsku štetu, kako u vidu povećanih troškova za segregaciju (transportu i skladištenju) genetski modifikovanih namirnica od onih koje to nisu, tako i u vidu realnog smanjenja američkog izvoza na evropsko tržište. Evropa ima ambicije da u konkurentnosti ne zaostane u biotehnologiji koja obećava, ali u interesu bezbjednosti sopstvenih građana i ambijenta, svako eksperimentisanje na široj populaciji radije bi prepustila svom prekookeanskom takmacu. Situacija jednostavno vapi za razrješenjem.
       Što se tiče nas, bilo bi dobro da se odreknemo ambicija da ćemo sami riješiti neke od krupnih dilema koje muče svijet, kakvo je između ostalog i pitanje bezbjednosti genetski modifikovanih namirnica. Nama je zapravo neophodno da se u tom smislu pozicioniramo. Nedostatkom jasne pozicije može se objasniti nedorečenost domaće regulative koja uređuje ovu problematiku, a o kojoj svjedoče skorašnje polemike povodom američke pomoći u vidu kontingenta genetski modifikovane sojine sačme. Drugo je pitanje kolika je širina našeg manevarskog prostora s obzirom na to da se on definiše između budućeg eventualnog članstva u Evropskoj uniji i karte za Ameriku. Takođe je potrebno da ne izgubimo iz vida da u pogledu potencijala za razvoj biotehnologije realnije pripadamo korpusu zemalja trećeg svijeta i da shodno tome ne smijemo zapostaviti razvojne interese domaće poljoprivrede kojoj je neophodna zaštita. Ne smije izostati napomena da bi u proces odlučivanja u ovoj oblasti naša javnost morala biti uključena, jer se u suštini radi o izboru jelovnika koji će se već danas ili sjutra naći na njenoj trpezi.
       Prema Ustavnoj povelji koja uređuje novu državnu zajednicu Crne Gore i Srbije, kako ambijentalna politika nigdje nije eksplicitno pomenuta, pretpostavlja se da ona u potpunosti ostaje u nadležnosti republika članica. Međutim, to nikako ne znači da je moguće sasvim isključiti ingerencije zajednice u ovoj sferi, čega ustavotvorci vjerovatno nisu uopšte svjesni. Kako će zajednica imati u nadležnosti predlaganje državama-članicama preduzimanje mjera za neometano funkcionisanje zajedničkog tržišta, to ostavlja prostora za vođenje ambijentalne politike na njenom nivou. Različiti republički propisi iz oblasti ambijentalnog prava mogu dovesti privredne subjekte u konkurencijski neravnopravan položaj i tako posredno narušiti jedinstveno zajedničko tržište. Evropska unija je davno imala takvo iskustvo, koje je pokazalo da jedinstveno tržište iziskuje koordinisanu integraciju u mnogim socijalnim sferama koje na prvi pogled uopšte nemaju veze sa njim, a čije je prvobitno ispuštanje iz vida samo doprinijelo usporavanju razvoja.
       Sve prethodno navedeno jasno ukazuje da čak i u na prvi pogled jednostavnim životnim situacijama, kao što su prilike da nešto kupimo jeftino ili da nam bude poklonjeno, nikako ne smijemo donositi stihijske i ishitrene odluke. Krajnje je vrijeme da ozbiljno promislimo o svojoj budućnosti i sistemska i dugoročna projekcija preuzme prioritet u odnosu na kratkoročne ili trenutne interese.
      
       (Autorka je magistar ambijentalnog prava Univerziteta Kambridž, Velika Britanija)
      
      

Afera o uništavanju i spaljivanju zasada genetski mutirane soje nadomak Novog Sada, događaju koji se odigrao početkom oktobra ove godine, jedinstvena je po tome što je prvi put obelodanjeno ilegalno gajenje ove GM mahunarke, ali i po tome što se prvi put sprovode mere Zakona o GMO-a, donetog 2001. godine.        Na oko 20 hektara u selu Kać kod Novog Sada, a prema rečima nadležnih iz Saveznog ministarstva poljoprivrede, utvrđeno je da je na šest njiva zasejano seme genetski modifikovane soje koje je, pre izvesnog vremena, ilegalno uneto najverovatnije preko Italije.        Seme, razmnoženo i distribuirano, prodavano je po ceni od 17 dinara po kilogramu. Vlasnik parcele je kažnjen novčanom kaznom za to krivično delo od samo 1 000 dinara, jer je sud presudio na osnovu Zakona o semenu i sadnom materijalu, donetom pre 17 godina, a ne na osnovu Zakona o genetski modifikovanim organizmima, koji predviđa kazne od 150 000 do 450 000 dinara.        Na parcelama gde je uništen usev modifikovane soje, tri godine ne sme biti zasejana nemodifikovana soja, jer bi se mogla kontaminirati, tvrdi dr Miroslav Malešević, pomoćnik saveznog ministra za privredu i unutrašnju trgovinu. Sumnja se da je genetski modifikovana soja zasejana na još oko 30 do 40 hektara u Sremu, srednjem Banatu i Mačvi i ako se utvrdi da je to tačno, biće uništena. Ova soja, u okolnostima kada je ponuda dovoljna na tržištu i ljudi znaju da je štetna, ne samo da nije isplativa, nego je čak i njena cena niža od genetski nemodifikovane soje.        Da li je pomenuta akcija u Kaću usledila zbog toga što je kršen propis (Zakon o genetski modifikovanim organizmima iz 2001), ili je reč o nečem drugom?        Akcija je sprovedena zbog kršenja zakona, a u ovom slučaju nije prekršen samo Zakon o genetski modifikovanim organizmima, nego i Zakon o priznavanju sorti poljoprivrednog i šumskog bilja, kaže dr Goran Bekavac, viši naučni saradnik za oplemenjivanje biljaka iz Naučnog instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu i predsednik Nacionalnog saveta za biološku sigurnost. Naime, sorta koja je ilegalno gajena, nije prošla oficijelnu proceduru testiranja i priznavanja za gajenje u našoj zemlji, te se kao takva ne može koristiti u proizvodnji.        Dr Bekavac tvrdi da se soja inače u klasičnoj poljoprivredi ne seje u monokulturi zbog osetljivosti prema bolestima, te se uvek preporučuje za gajenje u rotaciji sa drugim biljnim vrstama, najčešće kukuruzom i pšenicom.        Nedavna akcija Pokrajinskog sekretarijata za poljoprivredu, "Program za bogatiju Vojvodinu" uključio je i besplatnu kontrolu kvaliteta zemljišta za 12 000 zemljoradničkih domaćinstava u ovoj regiji. U naučnim krugovima je postavljena hipoteza da GM usevi predstavljaju opasnost za plodnost poljoprivrednog zemljišta. Naime, DNK od GM biljaka mogu prouzrokovati promene ili poremećenost u mikroorganizmima zemljišta, takve, da veoma kompleksna međusobna dejstva mogu biti poremećena.        Dr Bekavac dodaje da gajenje transgenih biljaka može izazvati i poremećaje u mikroflori zemljišta, pre svega preko korenskih izlučevina, a zatim i biodegradacijom žetvenih ostataka.        Za akciju uništavanja modifikovane soje i spaljivanje zasada novac je stigao iz "savezne i pokrajinske kase", a kasnije troškove će snositi oni koji su zasejali ovaj usev, a ne vlasnici zemljišta, pošto ima slučajeva da je zemlja izdata u zakup.               DR MIRJANA NIKOLIĆ