NIN Reklama
Oznaka i datum izdanja
Naslovna stranaPretrazivanjeArhivaRedakcijaProdaja
Naslovna strana broja

Okupacijska svakodnevica

Autor: Kosta Nikolić
Naziv: Strah i nada u Srbiji 1941-1944. Svakodnevni život pod okupacijom
Izdavač: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd 2002.

      Aleksandar Marinković
       O političkoj i ratnoj strani istorije srpskog naroda u Drugom svetskom ratu napisan je zaista impozantan broj naučnih radova, pre svega zbog velike kontroverze samih događaja i bolnih posledica izazvanih višestrukim građanskim ratom i uspostavljanjem komunističke diktature posle rata. Obuzeta globalnim temama i istraživački usredsređena na područja politike, srpska istoriografija zapostavila je teme koje bi obuhvatile i sagledale određene istorijske pojave i procese na mikroplanu i tretirala ih u okvirima pojedinačnih manjih celina. Tu prazninu popunila je najnovija knjiga Koste Nikolića, višeg naučnog saradnika beogradskog Instituta za savremenu istoriju. Posle dugogodišnjeg istraživanja složenih procesa nastalih tokom Drugog svetskog rata, on je stručnoj i široj čitalačkoj javnosti ponudio pravi istoriografski izazov.
       U pitanju je studija čija je osnovna karakteristika neposredan pogled istoričara u sve osobenosti života u okupiranoj Srbiji tokom godina Drugog svetskog rata; njen unutrašnji život, društveni ambijent i svakodnevna atmosfera, sa svim lokalnim osobinama. Da bi odgovorio na istraživački izazov, autor je morao da “siđe” ispod površine na kojoj su događaji i da prati sporiji ritam istorijskih kretanja. U centru takvog istoriografskog pregnuća nije neka znamenita politička ličnost, već pojedini ljudski i civilizacijski fenomeni. Umesto pravolinijskog kretanja događajne istorije, autor prati zamršeno, često protivurečno kretanje duha.
       Osnovna Nikolićeva namera bila je da zaroni u srpsku svakodnevicu, u život običnog čoveka preko koga su se prelamali burni i tragični događaji, okupacija zemlje, ustanak, bratoubilački rat. U prvom planu ove studije jeste, pre svega, problem koji je bio najviše zapostavljen u srpskoj istoriografiji - kako se mali čovek snalazi u uslovima okupacije i kako preživljava surovu stvarnost; u kakvom su odnosu ideali slobode i urođena sebičnost; da li se i kako menjaju mentalitet i karakter jednog naroda u poremećenim i neregularnim uslovima života.
       Posebno je karakteristično uvodno poglavlje u kome Nikolić smelo razmatra pitanja o karakteru i mentalitetu srpskog naroda, posmatrajući ih u zaista dugoj istorijskoj vertikali, još od prastarih, slovenskih vremena, ispitujući na koji se način formirao srpski nacionalni i religiozni kod. Prvi put u srpskoj istoriografiji ta pitanja nisu razmatrana sama za sebe, već su povezana sa konkretnim istorijskim događajima. Na taj način autor je, pomalo neobično i zaista provokativno, pokušao da povezuje i tumači procese dugog trajanja i da u njima uoči civilizacijske konstante u ponašanju jednog naroda. Koliko je u tome uspeo, pokazaće percepcija ove knjige, pre svega među antropolozima i sociolozima.
       U skladu sa ovom osnovnom koncepcijom i realnim ratnim događajima, istraživački napor usredsređen je na život u gradu (Beograd je analiziran kao najznačajniji tipski primer jer su u njemu bili najizraženiji poremećaji svakodnevice, kao i svakovrsni primeri stvaranja nove strukture života, i na život u selu, koje se bolje od grada odupiralo poremećajima. Selo je, dalje, bilo osnovni pokretač i nosilac ustanka i u seoskim sredinama su se posledice građanskog rata osetile najviše.
       Nije, naravno, zapostavljena i politička strana okupacije koja je dovela do poremećaja života i nanela najveće žrtve narodu. Od aprilskog rata 1941. pa do jeseni 1944. godine, narod u Srbiji (tačnije, onaj deo ljudstva koji je preživeo) prelomio je preko svojih leđa svu tragediju jednog surovog vremena: aprilsku katastrofu, ponižavajući okupatorski režim, ustaničke zablude i masovne odmazde kao posledicu; krvavi građanski rat, stradanje svojih sunarodnika iz NDH i dolazak partizana na kraju rata.
       Nikolićeva priča o svakodnevnom životu pod okupacijom ima visok nivo uopštavanja, jer je gotovo nemoguće zaroniti u veliki broj pojedinačnih sudbina. U prelomnim trenucima istorije, u surovim uslovima života, jedinka se neminovno utapa u kolektiv. Naravno da je pojedinac bio u centru pažnje gde god je to bilo izvorno moguće ostvariti i gde je to imalo smisla, posebno u karakterističnim primerima, a i u onima u kojima je do izražaja dolazila duboko ukorenjena srpska tvrdoglavost koja je neretko nadvladavala strah.
       Studija o svakodnevnom životu u Srbiji pod okupacijom otvara zaista mnoga pitanja i navodi na razmišljanje sve istraživače: da li je mentalitet naroda nepromenljiva kategorija i koliko se on, ipak, menjao u skladu sa vremenom; zašto su u gradovima, u Beogradu najviše, dominantne pojave ponašanja stanovništva bile sebičnost i nezainteresovanost za događaje u širem okruženju; da li je, možda, u pitanju samo istoriografska idealistička zagledanost u prošlost, pa otud i nedoumice, tj. da li se narod ponašao “prirodno”, u skladu sa svojim vekovnim bićem?
       Ono što je uočljivo i što se nameće kao zaključak posle čitanja ove knjige, jeste tumačenje da kod Srba preovlađuje “dihotomija u karakteru i mentalitetu” koju je teško uhvatiti i objasniti. Opora svakodnevica kroz vekove uslovila je dvostruku svest. Pošto je strah bio dominantna kategorija, prave misli i osećanja Srbin je najčešće skrivao i od sebe, pa je teško pratiti i njegovu nadu, osim u transparentnim primerima i periodima herojskog pregnuća.


Copyright © 1996-2003 NIN - redakcija@nin.co.yu