Da li je naizgled vrtoglavi uspon evropske radikalne desnice doživeo svoj brzi kraj tamo gde je i počeo - u Austriji

      Uspon desnice, naročito radikalne, koji je primetno redefinisao političku mapu Evrope u poslednjih nekoliko godina, započeo je dosta spektakularno u Austriji oktobra 1999. Tada je na izborima za donji, važniji dom saveznog parlamenta koji broji 183 poslanika, kontroverzna Slobodarska stranka još kontroverznijeg lidera Jerga Hajdera osvojila 52 mandata, uz podršku više nego solidnih 27 odsto birača. Time je prvi put posle niza decenija ozbiljno uzdrmana struktura jedne od najstabilnijih političkih scena na kontinentu. Dugogodišnja neprikosnovena dominacija takozvane velike koalicije dve najjače stranke, socijaldemokrata i demohrišćanskih narodnjaka, verovatno je i kod staloženih i iznenađenjima nesklonih Austrijanaca pospešila želju za izvesnim osveženjem i “razdrmavanjem” političke elite. Uprkos tome, tako dobar rezultat stranke guvernera savezne države Koruške malo je ko očekivao. Još manje očekivana bila je odluka demohrišćanskog lidera Volfganga Šisela da kancelarsku poziciju obezbedi formiranjem koalicione vlade sa Hajderom, potiskujući dugogodišnje socijaldemokratske partnere u opoziciju zajedno sa zelenima.
      
       “Crni slobodari”
       Glavni uzroci iznenađenja, šoka i revolta zbog ovakvog izbornog rezultata i postizborne kombinatorike leže u političkoj orijentaciji austrijskih “slobodara”. Njihovoj naglašenoj oštrici prema imigrantima iz istočnoevropskih i vanevropskih zemalja, nikako malobrojnim u izuzetno starom austrijskom društvu koje prosto vapi za mnogim kategorijama radne snage, daje posebno nezgodnu konotaciju činjenica da se “slobodari” nikad nisu preterano jasno i nedvosmisleno odredili prema nasleđu austrijskog do neprimetnosti mlakog otpora stupanju u sastav Trećeg rajha 1938.
       Zbog takve, najblaže rečeno političkoj korektnosti neupodobljene reputacije ove stranke, samo dobri poznavaoci austrijske političke tradicije pravilno prepoznaju članice “crno - plave koalicije” uspostavljene pre tri godine. Mahom se odrednica “crni” pripisuje “slobodarima” koji decenijama hazarderski koketiraju sa reputacijom mekih neonacista, dok se kao “plavi” prepoznaju narodnjaci, čije mesto na političkoj sceni odgovara onome koje u drugim evropskim zemljama zauzimaju demohrišćani, britanski konzervativci, francuski degolisti i ostali umereni desničari.
       Situacija je, međutim, potpuno obrnuta, što se može objasniti nekim specifičnostima političke istorije nemačkog govornog područja u 19. i 20. veku. Kada se, naime, ideja nemačkog nacionalnog ujedinjenja omasovila sredinom 19. veka, među najvećim preprekama njene realizacije bile su verska podeljenost nacije na protestante i katolike, kao i postojanje Habzburške monarhije koja je okupljala nemačke i nenemačke zemlje (Mađarsku, deo poljskih zemalja itd.) na dinastičkoj, ali i katoličkoj osnovi, pa joj je verska podeljenost Nemaca suštinski išla naruku. Zbog toga su nosioci ideologije nemačkog nacionalnog ujedinjenja, nemački nacional-liberali koji su vremenom, kao i predstavnici sličnih ideja unutar ostalih nacija Evrope prihvatili plavu boju kao simbol, u Katoličkoj crkvi i habzburškoj dinastiji prepoznali svoje najljuće protivnike. Crkva i dinastija su, naravno, na to reagovale još dubljom povezanošću, plašeći se porasta uticaja protestantske Pruske, svaka iz svojih razloga. Kada su sve nemačke zemlje osim habzburških ipak ujedinjene pod Pruskom, Vatikanu i bečkom dvoru je ostalo samo da čuvaju krhko jedinstvo Monarhije pred daljim naletima nemačkog, ali i ostalih nacionalnih pokreta. Kada se na političkoj sceni Austrougarske pojavila Socijalno-hrišćanska stranka kao politički predstavnih Katoličke crkve, u popularnom govoru je kao njen simbol prihvaćena crna, kao boja svešteničke odore.
      
       Površna denacifikacija
       Kao dinastiji najlojalnija, “državna” stranka, “crni” su dali sve od sebe da spreče raspad Monarhije. Kada se to 1918. ipak dogodilo, preusmerili su svoje težnje na sprečavanje zamisli “plavih” da novonastalu Republiku Austriju, ratnim porazom lišenu mađarskog, slovenskog i ostalog nenemačkog stanovništva, pripoje Nemačkoj i time završe proces nacionalnog ujedinjenja. Izgubivši moćnu zaštitu dinastije, “crni” su sve više nalazili pokrovitelja u Musolinijevoj Italiji koja je 1929. sanirala višedecenijski spor italijanske kraljevine s Vatikanom. Taj oslonac austrijskih socijalhrišćana na Italiju koja se trudila da spreči ujedinjenje “alpske republike” sa nemačkom “maticom” doveo je 1934. do ubistva njihovog pripadnika, kancelara Dolfusa, koje su izvršili Hitlerovi nacisti, namerni da to prisajedinjenje (Anšlus) i izvrše. Njega je, doduše, na funkciji zamenio stranački kolega Šušnig, ali je prisajedinjenje uz svesrdnu podršku “plavih”, kod kojih je nacionalna komponenta uveliko nadrasla liberalnu, ipak izvršeno 1938. po dogovoru Hitlera i Musolinija, koji je tada već shvatio ko je jači partner.
       Dalji događaji su određeni ishodom Drugog svetskog rata koji je Austrija provela kao deo Trećeg rajha, ali je denacifikacija u njoj bila neuporedivo površnija nego ona izvršena u Nemačkoj ili Japanu. Možda je zato Vazdetova slobodarska partija, kao nastavljač političke tradicije “plavih”, našla svoje mesto na političkoj sceni obnovljene Austrije, slično postfašističkom italijanskom socijalnom pokretu u susednoj, takođe poraženoj zemlji, koji je uprkos ratnom porazu fašizma uspeo da tu ideologiju zastupa u skladu sa demokratskim pravilima igre, kojima se nekada i nasilno protivio. U svakom slučaju, političkim scenom obnovljene republike su, kao i pre Anšlusa i Drugog svetskog rata, zagospodarili naslednici “crnih” socijalhrišćana, demohrišćanski narodnjaci, zajedno sa “crvenim” socijaldemokratama, takođe nesklonim preteranom isticanju nemačkog karaktera Austrije.
      
       Senka uspeha
       U takvom je stanju ova zemlja dočekala pomenute izbore 1999. kada su predstavnici “nemačke Austrije” u Hajderovoj verziji ponovo uzeli učešće u vlasti. Time izazvana politička izolacija ove zemlje od strane svih zemalja Evropske unije kojoj je pristupila tek 1994, verovatno je uticala na ishod poslednjih izbora, održanih u nedelju 24. novembra 2002. godine. Tada su “slobodari” sa 27 procenata glasova “vraćeni” na deset, što je više nego uporedivo sa rezultatima stranaka slične orijentacije na izborima širom Evrope pre “slobodarskog” prodora. Sada se pred Šiselove narodnjake koji su Hajdera ne tako davno i doveli na vlast, ali i povećali svoju podršku sa 27 na 42 procenta, postavlja novi problem - nevoljnost socijaldemokrata da sa njima obnove pređašnju “veliku koaliciju”. Ova ćudljivost nekada napuštenih koalicionih partnera koji se ni sada nisu proslavili (skok sa 33 na 37 odsto, nedovoljno da čak i sa zelenima oforme većinsku koaliciju kao u susednoj Nemačkoj), ostavlja nerešeno strateško pitanje - nije li naizgled vrtoglavi uspon evropske radikalne desnice doživeo svoj brzi kraj tamo gde je i počeo - u Austriji.
       Njeni uspesi ostvareni u međuvremenu u Danskoj, Norveškoj, Italiji, Holandiji, Portugaliji i još nekim zemljama ipak ostaju u senci nekih drugih nezanemarljivih događaja. Ne samo u senci uspeha umerene levice da zadrži ili osvoji vlast u Nemačkoj, Velikoj Britaniji, Grčkoj, Švedskoj, Češkoj, Poljskoj i Mađarskoj već, možda i više, uspeha njoj zaista konkurentske umerene desnice u Francuskoj, Slovačkoj i - možda simbolično - Austriji.
      
       MILAN SITARSKI