Fašizam nije, kao komunizam, imao svoju internacionalu, ali ako treba tražiti neke strane uzore koje je Ljotićev pokret imao, onda je to mnogo više u Italiji i Francuskoj nego u Hitlerovoj Nemačkoj

      Da nije bilo rata i dobrovoljačkih jedinica, poznatih kao ljotićevci, o Dimitriju Ljotiću se ne bi znalo ni toliko koliko se danas zna, kao što se ne zna o Svetislavu Hođeri, šefu jugoslovenske integralističke i desničarske stranke koja je imala nekoliko puta više pristalica od Jugoslovenskog narodnog pokreta ZBOR (Z-združena, B-borbena, O-organizacija, R-rada) Dimitrija Ljotića. Na izborima u Kraljevini su zboraši prolazili sasvim neuspešno i kao izvesno opravdanje može da im posluži to što su oba puta bili pod žestokom političkom represijom aktuelnih režima.
       Ratna epopeja ovih odreda završena je u Sloveniji 1945. godine na stratištu kod Kočevja, kada su jedinice NOVJ masovno postreljale pripadnike svih formacija, svojih ratnih neprijatelja, koje su Britanci prethodno zarobili u Austriji dok su sa Nemcima bežale na sever.
       Smrt u kočevskim jamama našla su tri ljotićevska puka, dok su pripadnici preostala dva koja su umakla u Italiju uspela da se spasu.
       Trijažu zarobljenika izvršio je, kako kaže Bojan Dimitrijević, istoričar, Slobodan Penezić Krcun, i ona se sastojala u tome da je poštedeo sve one za koje mu se učinilo da imaju manje od 16 - 17 godina. Poginulo je tada između 2 400 i 2 700 ljotićevaca.
      
       Država staleža
       Istorija nastala u Jugoslaviji posle 1945. godine označila je Dimitrija Ljotića kao petokolonaša, kvislinga i domaćeg izdajnika, jednog od najgorih, ako i ne najgoreg utoliko što je, za razliku od recimo Draže Mihailovića, bio ubeđeni fašista. Ljotić se od optužbi da je fašista nije mogao odbraniti ni pre rata, za vreme političkih borbi u Kraljevini. Za razumevanje Ljotićeve ideologije bitno je pravljenje razlike između fašista i nacista, razlike koja se kod nas inače retko pravi i razume.
       Kako kaže Desimir Tošić, publicista i dugogodišnji emigrant Ljotićeva ideologija je oslonjena na Šarla Morasa francuskog desničara, i njena trajna obeležja su zalaganje za državu staleža, antikomunizam, borba protiv plutokratije (u okviru koje je posebno mesto imala antijevrejska retorika i antimasonstvo) i borba protiv demokratije, shvaćene onako kako je mi shvatamo.
       Fašizam nije, kao komunizam, imao svoju internacionalu, ukazuje Desimir Tošić, ali ako treba tražiti neke strane uzore koje je Ljotićev pokret imao, onda je to mnogo više u Italiji i Francuskoj nego u Hitlerovoj Nemačkoj. “Velika razlika između ljotićevaca i hitlerovaca je što su ljotićevci bili religiozni i bogomoljci, a Hitlerovi nacisti su u osnovi bili ateisti”, kaže Desimir Tošić.
       U svom feljtonu o Dimitriju Ljotiću, Slaviša Perić kaže da se njegovo poimanje hrišćanstva delimično poklapalo sa Tolstojevim, u smislu totalnog neprotivljenja zlu. “Postao je vegetarijanac, apstinent, odan svom dušom Hristovom čistoj ličnosti. U tome je išao tako daleko da je na regrutaciji, neposredno pred Balkanski rat, bio rešen da odbije polaganje zakletve, do čega nije ni došlo, jer njegovo godište nije bilo mobilisano. Ipak, da bi iskazao svoj patriotizam, Dimitrije Ljotić se dobrovoljno javio u sanitetsku službu. Tokom balkanskih ratova radio je po karantinima i lečio tifusare”, piše Perić.
       Proizlazi da je Dimitrije Ljotić na ovim prostorima bio preteča onoga što danas znamo kao prigovor savesti. Ipak, od ovih stavova je u Prvom svetskom ratu odustao i bio jedan od 1 300 kaplara. U aprilski rat je ušao sa činom potpukovnika.
       Bojan Dimitrijević, koji se naročito bavi vojnom istorijom, ukazuje da je moguće da su još u to vreme nastale neke podele koje će kasnije za Srbiju možda biti fatalne. Dimitrije Ljotić sa svojim istomišljenicima, poput Miloša Masalovića, Stanislava Krakova, bio je pripadnik Petog puka (valjevskog), dok je Draža Mihailović zajedno sa Borom Mirkovićem i svojim docnijim saborcima, anglofilnim oficirima, služio u drugoj jedinici.
      
       Peta kolona
       Politička pozicija Dimitrija Ljotića - njegova krajnje desna ideologija, kasnija odanost nemačkom okupatoru učinile su da se Ljotić prepoznaje kao germanofil, nasuprot anglofilno orijentisanog četničkog pokreta tokom kojeg je vodio borbe prvih godina rata. Ako je bio germanofil, Ljotić je nastojao da predstavu o sebi kao takvom umanji. Po pristupanju Trojnom paktu, mišljenje Ljotića je bilo ovakvo:
       “Spoljna politika jugoslovenske vlade vodila je zemlju nizbrdicom, a ta nizbrdica završila je ambisom. Na ivici ovoga ambisa izraslo je drvo što se zove Pakt. I knez (Pavle), koji je kriv što je zemlja bila na nizbrdici, u poslednjem trenutku uhvatio se za drvo koje se zove Pakt. I sada on zajedno sa nama visi nad provalijom i prima čestitanja što nije pao u provaliju. Oni koji rade protiv Pakta lako će to drvo prestrugati, ali i knez će onda pasti u provaliju, ali i svi mi, i vi svi, zajedno sa njim. Politička posledica toga biće rasulo države.”
       NIN-ovi sagovornici saglasni su da period rata i ratnog angažmana Ljotića i ljotićevaca treba razdvajati od njihovog predratnog perioda, koji treba gledati u kontekstu raznih desnih, pre svega antikomunističkih opcija kakve su postojale u većini evropskih zemalja, sa nejednakim uticajem, a uticaj Ljotića kod nas, eto, bio je baš mali. “Morate imati u vidu strahovit strah koji je srednja klasa imala posle boljševičke revolucije i intencije da se boljševizam suzbije silom”, kaže Desimir Tošić. Strah koji, ako se uzme u obzir praksa sovjetske države tog (i docnijeg) vremena, nipošto nije bio iracionalan.
       “Prilike koje su nastale posle okupacije 1941. godine možda su najteži period u istoriji Srbije. Potezi koje su povlačili Ljotić i Milan Nedić ne mogu se gledati izvan tog istorijskog konteksta”, dodaje Bojan Dimitrijević. Izvesno je sledeće: ni Ljotić ni Milan Nedić nisu bili petokolonaši, a za diskusiju je može li se njihova uloga - naročito Nedićeva - kvalifikovati i kao kvislinška. “Generalno uzev, među Srbima i Slovencima nije bilo organizovane pete kolone”, kaže Bojan Dimitrijević. Ako uopšte zbog toga na neku političku grupu treba ukazati prstom, to najpre mogu biti komunisti zbog poznatog blagonaklonog stava koji je imao Sovjetski Savez prema invaziji sila osovine na Jugoslaviju. Što se Nedića tiče, kao komandant grupe armija u aprilskom ratu, posle kapitulacije su ga Nemci držali u internaciji. Nekoliko meseci kasnije, na predlog Ljotića - zemljaka i prijatelja - pod dramatičnim okolnostima postaće predsednik marionetske vlade. Nemci su, a i neki Srbi, za to mesto prethodno predlagali samog Ljotića.
       Arhetipska slika o ljotićevcima kao okupatorskim izmećarima i egzekutorima izgrađena je velikim delom na osnovu uloge Marisava Petrovića, ljotićevskog starešine, u događajima vezanim za streljanje civila u Kragujevcu oktobra 1941. godine. Marisavu Petroviću Nemci su dozvolili da izbavi one među taocima koje sam odabere. Situacija je sama po sebi dovoljno dramatična i bez detalja, docnije obelodanjenih, kako su neki od talaca odgovorili da će radije da budu streljani nego da mole njega, Marisava. Marisav Petrović je inače bio među nekolicinom koja je 1945. godine uspela da umakne sa kočevskog stratišta.
      
       Partijska vojska
       Bojan Dimitrijević kaže da nema sumnje da su ljotićevci asistirali Nemcima prilikom zatvaranja talaca u Kragujevcu, ali i da je razložno pretpostaviti da su to uradili jer su morali, i da su Nemci bili toliko gnevni zbog pretrpljenih žrtava da nije isključeno da bi u protivnom i same pripadnike Ljotićevog odreda naterali da plate glavom. Kome se ovo čini sasvim neverovatnim, mora da zna da su tokom 1942. godine Nemci rasformirali i poslali u logor neke ljotićevske jedinice. Uspostavljanju nemačkog poverenja svakako nije doprinelo to što su Nedić i Ljotić odbijali da, makar i simbolično, upute srpske jedinice na Istočni front da budu deo jedinstvenog fronta nove Evrope protiv Crvene armije.
       “Nemci nisu imali mnogo poverenja u ljotićevce. To se vidi po tome kako su ih naoružavali - davali su im zarobljeno francusko, englesko, holandsko, kasnije italijansko oružje, kako bi u snabdevanju municijom bili potpuno zavisni od Nemaca. Naoružani su samo lakim oružjem i maksimalno što su im Nemci dozvoljavali jeste da se popnu na oklopni voz”, kaže Bojan Dimitrijević. “Generalno uzev”, nastavlja, “Nemci nisu računali da će u slučaju savezničke invazije u Srbiji imati na koga da računaju. Možda im ta procena i nije bila tačna ali tako su oni mislili.”
       Dimitrijević osnažuje uverenje prema kome su ljotićevci za ove prostore bili izuzetno disciplinovane, organizovane i motivisane trupe. Daleko su prevazilazili nedićevce ili Državnu stražu, kako su se službeno nedićevci zvali (“od njih su gora vojska bili samo Bugari”, kaže Desimir Tošić), pa su Nemci kao takve ljotićevce i cenili.
       “Imali su snagu uverenja i vodila ih je ideja”, kaže Tošić, a Dimitrijević još primećuje da su ljotićevci po mnogo čemu podsećali na partizanske jedinice, a pre svega po tome što su bili “partijska vojska”. “U svakoj jedinici je bilo po nekoliko članova partije ZBOR-a i oni su činili ideološko jezgro. Slično komesarima kod partizana, ljotićevci su imali tzv. prosvetare koje su, opet kao i komesare, neprijatelji naročito rado ubijali kada bi ih se domogli”, kaže.
       Važan deo ljotićevske ideologije bilo je širenje antijevrejskog raspoloženja, međutim, ljotićevcima se ne može pripisati učešće u holokaustu. To je bio zadatak koji Nemci nisu Srbima, pa ni Ljotiću, prepuštali. Jevreja je bilo malo i “naše jevrejstvo je bilo slabo”, kaže Desimir Tošić. Tako su ljotićevci ostali bez objekta svoje netrpeljivosti, mada su zadržavali militantnu i primitivnu antijevrejsku i antikomunističku retoriku. Zanimljivo je da su tokom 1943. godine u Smederevskoj Palanci formirali i logor (zvali su ga vaspitni zavod) čiji stanovnici su bili, kako kaže Tošić, ne samo komunisti. Treba znati da su ljotićevci (sa nedićevcima i specijalnom policijom), podređeni okupacionoj nemačkoj policiji, bili obavezni da političke zatvorenike predaju Gestapou. To znači da su oni koji su dospeli u logor kod ljotićevaca bili praktično spaseni.
      
       Groteska
       Kuriozitet je da je pitomcima po završenom “prevaspitanju” bilo dopušteno da sami odluče hoće li u četnike ili u ljotićevce. Stvar je neobična jer je već postojala čitava istorija krvavih sukoba između četnika i ljotićevaca. Reč je uglavnom bila o četničkim zasedama u kojima su deblji kraj izvlačili ljotićevci, a znamenita je bitka kod Seče Reke gde su četnici slistili odred ljotićevaca na čelu sa njegovim komandantom. Kasnije su nekako uspeli da se udruže u borbi protiv partizana, ali su potučeni.
       Groteska istorije: dok su pripadnici njegovog pokreta preživljavali najteže, većina njih i poslednje svoje dane pokušavajući u ogorčenim borbama da održe nekakav jugoslovenski državni nukleus na teritoriji Slovenije, Ljotić gine u udesu, aprila 1945. godine, sletevši u mraku automobilom sa srušenog mosta, dok ga je, kažu, vozio vojnik sa dioptrijom minus 11.
       Jakova Ljotića, brata Dimitrijevog, koji je proveo život u emigraciji, ubila je Udba sedamdesetih godina prošlog veka. Desimir Tošić svedoči da je imao prilike da Jakova jednom vidi, starog, onemoćalog čoveka sa štapom. Zadavljen je, kaže, čarapom.
       Zahtev da ulica u Smederevu ponese ime Dimitrija Ljotića Bojan Dimitrijević vidi kao događaj od malog značaja, koji se ne može razumeti ako se ne zna regionalni značaj koji je imala porodica Ljotić u Smederevu i okolini. Reč je o staroj porodici, odanoj dinastiji Karađorđević još od voždovih vremena. Prema tradiciji, ključevi smederevskog grada u Prvom srpskom ustanku predati su u kući Ljotića.
       Sve ovo su delovi istorije koja se, valjda kao nedostojna, nije učila u školama i o kojoj uglavnom ne znamo ništa. Dimitrije Ljotić sarađivao je sa okupatorom i borio se protiv partizana i to se smatralo dovoljnim za konačnu ocenu. Decenijama se o njemu sudilo na osnovu ponašanja u jednom strahovitom trenutku istorije, a danas, ukazuje Bojan Dimitrijević, kroz stavove onih koji se predstavljaju ili se prepoznaju kao njegovi nastavljači, kakvi su srpski novodesničari. Oni su od Ljotića preuzeli samo poneki iskrivljeni stav, i postavili ga u novi kontekst, ni sličan onome u kome je Ljotić živeo.
      
       SRBOLJUB BOGDANOVIĆ
      
      

Program * Srbi, Hrvati i Slovenci čine jugoslovensku narodnu, društvenu i duhovnu zajednicu koju vezuje krvno srodstvo i osećanje iste sudbine. Jugoslovenskom narodu kao celini podređuju se svi posebni interesi        * Jugoslovenska narodna zajednica mora imati u društvenom pogledu svoj osobni sklop koji odgovara njenom duhu i njenim potrebama        * Rad mora biti dužnost i pravo svakog pojedinca; društvena korist rada određuje vrednost i ulogu u zajednici. Privatna svojina i kapital moraju se podrediti interesima celine. Slobodna, pojedinačna ili udružena pregnuća (inicijative) prvenstveni su nosioci društvene delatnosti, čiji će predstavnici biti staleži. Država isključuje potčinjavanje jednog staleža drugom        * Jugoslovenska privreda je celina čiji su odnosi u međusobnoj zavisnosti, osnova joj je poljoprivreda. Odnose i razviće privrede određuje privredni plan koji će utvrđivati privredne grupe uz saradnju države               (Iz osnovnih načela JNP ZBOR)