Ako u istoriji srpske književnosti prošla godina po nečemu bude zapamćena, biće to po rekordnom broju objavljenih romana. Na adresu NIN-ovog žirija do kraja decembra stiglo je 144 primeraka ovog žanra; najviše, kao i u nekoliko prethodnih godina, iz “Narodne knjige”. Po čisto književnim merilima, prošlogodišnja romaneskna produkcija nije preterano zanimljiva i ne ističe se ni vrednošću ni inovativnošću objavljenih dela. Nastavljajući tradiciju minule decenije, srpski roman je i u 2002. više bio istorija, dokument i reportaža nego fikcionalan žanr. Romanopisci različitih orijentacija, od tradicionalista do postmodernista, inspirišu se događajima iz bliže i dalje nacionalne prošlosti, oslanjaju se na istorijske činjenice ili govore o faktografiji naše savremene stvarnosti. Ali, preuzimajući ulogu istoričara i hroničara, srpski romanopisci kao da su zaboravili na stvari koje se tiču čisto književnog zanata. Kao nikad u svojoj istoriji, srpski roman danas je manje umetnički, a više komercijalan žanr. Ako pošteno priznamo da sve više čitalaca veruje da su literatura, pa i umetnost uopšte, čisto gubljenje vremena, možda ne treba kriviti romanopisce što su to među prvima shvatili i okrenuli se tržišno zanimljivijim temama.
       Ipak, prošlogodišnju produkciju obeležila je i pojava nekoliko mladih autora, debitanata u romanesknom žanru, čije knjige nagoveštavaju da bi se to stanje u budućnosti možda moglo promeniti. U tom smislu čini mi se da najviše obećavaju knjige Daniela Kovača, Miloša Latinovića, Zlatka Pakovića i Nenada Teofilovića. Iako skromna po obimu, žanrovski ambivalentna i u celini neujednačena, “Logika reke, pruge i otpada” Daniela Kovača maštovit je i originalan eksperiment napisan u postmodernističkom maniru. Pripovedanje u ovom “romanu bez romana”, bez fabule i jasnije uobličenih karaktera, zasniva se na gotovo neprekidnom opisivanju jedne beogradske ulice i parka kojim se ona završava, kao i na kataloškom popisivanju predmeta i pojava koje pripovedač u ovom ambijentu opaža. Suprotno onome što bi se moglo očekivati, ovi opisi ne deluju monotono i zamorno, zahvaljujući tehnici pastiša, parodije i burleske, Kovaču polazi za rukom da čitaoca angažuje u duhovitoj i nepretencioznoj intertekstualnoj igri.
       Meditativnost i složenost poetske inspiracije najizrazitija su obeležja Latinovićevog romana “Šekspirov klijent”. Sigurno vodeći priču o beogradskom reditelju, Ivanu Staroviću, koji u predvečerje poslednjeg bombardovanja Jugoslavije, u provincijskom gradiću, “na dnu iščezlog mora”, postavlja Šekspirovu “Buru”, Latinović u prvi plan postavlja jednu od najstarijih i najuniverzalnijih romanesknih tema: traganje za identitetom. Razvijajući ovu temu preplitanjem nekoliko narativnih nivoa i različitih vremenskih planova, Latinović oživljava staru ideju da se lična sreća i viši smisao života ne mogu pronaći u stvarnosti, već samo u umetnosti i stvaralaštvu. Lirski intoniranim pripovedanjem, sugestivnošću opisa, dočaranih kroz svest glavnog junaka, bogatstvom i istančanošću literarnih asocijacija, “Šekspirov klijent” daleko nadmaša ono što se očekuje od prvog romana. Posmatrano u celini, Latinovićeva knjiga jedna je od najuspelijih transpozicija naše najnovije istorije u fikcionalni tekst visokih literarnih kvaliteta.
       Pripovedanje Zlatka Pakovića u “Sobi za jedan krevet” zasniva se na poetici fragmentarnosti i izneveravanja žanrovskih očekivanja. Iako manje radikalan od Kovačevog, i Pakovićev eksperiment jasno ukazuje na fleksibilnost granica romanesknog žanra i njegove u našoj književnosti još neistražene mogućnosti. Prvi deo Pakovićeve knjige čine kratki fragmenti bez naracije, lirski i esejistički zapisi, slike i zbivanja istrgnuti iz sećanja pripovedača čiji lik tek u drugom delu romana dobija čvršću psihološku podlogu. Naknadno psihološki motivisana, predočena zbivanja ukazuju se u izmenjenom i bogatijem smisaonom osvetljenju, a naizgled heterogeni fragmenti retrospektivno se povezuju u tematski zaokruženu celinu.
       Roman Nenada Teofilovića, “Klopka”, građen je kao triler i situiran u Beograd iz vremena sankcija, rata i hiperinflacije. Uzbudljivu priču o zločinu Teofilović dopunjuje elementima psihološkog romana, efektno dočaravajući transformaciju svog junaka iz običnog, porodičnog čoveka u emotivnu i moralno poremećenu ličnost, izmučenu krivicom i grižom savesti. Ostavimo li po strani povremenu konvencionalnost stila i pojedinih epizoda, privlačnost ovog romana sastoji se u tome što istovremeno funkcioniše u više različitih registara: “Klopka” je i hičkokovski napet triler, i psihološka studija, i ciničan komentar naše savremene stvarnosti.
       Najzad, slika o debitantima u srpskom romanu ne bi bila potpuna bez jednog ostvarenja koje dolazi iz Hrvatske. Reč je o romanu Sime Mraovića “Konstantin Bogobojazni”. Poetički i generacijski, Mraović pripada novom proznom talasu koji je u poslednjih nekoliko godina zauzeo istaknuto mesto u hrvatskoj književnosti (Miljenko Jergović, Ante Tomić, Zoran Ferić, itd), a od ovdašnjih pisaca najsrodniji je prošlogodišnjem dobitniku NIN-ove nagrade, Zoranu Ćiriću. Mraovićev junak je “Konstantin, nepoznati pjesnik” i “pripadnik manjinskog naroda koji je u vreme ratnog vihora hodao ulicama dobrostivog grada Zagreba”, bežao od poziva za mobilizaciju i jurio “alkohol, hašiš i devojke”. Oslanjajući se na ironiju i crni humor, Mraović naizgled bezazlenu priču o nacionalno i politički neosvešćenom, sasvim neherojskom junaku uspeva da uobliči kao subverzivnu sliku “mlade hrvatske demokracije”.
      
       ADRIJANA MARČETIĆ