Intervencija NATO-a obnovila je ratnu sliku Srba, a slika Srbije pala je nakon sukoba sa celim zapadnim svetom još niže. Miloševićeva Srbija počela je da se naziva posle NATO intervencije “parijom međunarodne zajednice”, i “crnom rupom Balkana”

      Povodom dočeka novog veka pojavila su se u Britaniji i SAD, tokom 2000, brojna tzv. milenijumska izdanja koja su dala popis najznačajnijih događaja, dostignuća i ličnosti prethodnog veka. Listajući ove stranice svaki narod može da utvrdi kakav je doprinos, po mišljenju anglo-američke javnosti, dao čovečanstvu u prethodnih sto godina. Pogledajmo jedno od ovih izdanja, naslovljeno: Dvadeseti vek, godina za godinom (The 20th Centurdž Džear bdž Džear). Srbija, premda oskudno zastupljena, nije izostala iz knjige. Pomenuta je kao zemlja u kojoj su kralja ubili pobunjenici 11. juna 1903, kao država koja je učestvovala u balkanskim ratovima, i koju je napala Austrija 1914, optužujući je da pomaže ubice Franje Ferdinanda. Srbija se zatim ne pominje do 1992. Pod ovom godinom čitaoci mogu da vide visoku sarajevsku zgradu koju je pogodila granata ispaljena sa srpskih položaja oko Sarajeva. Konačno na poslednjoj strani knjige čitalac može da vidi sliku kosovskih izbeglica koji pokušavaju da dođu do vekne hleba uz objašnjenje da je Jugoslovenska armija koju kontrolišu Srbi izvršila etničko čišćenje oko 600 hiljada Albanaca. Čitalac će uzaludno tražiti kakvo kulturno ili naučno dostignuće povezano sa nazivom Srbija. Naći će je samo u kontekstu ubistava, progona i krvavih ratova.
       Početna tačka u stvaranju ove slike bilo je ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage 1903. godine. Najveći deo sveta bio je potresen, ali ne toliko samom činjenicom da je bračni par ubijen - početak 20. veka bio je ispunjen političkim ubistvima u Evropi - već mnogo više time da kralju i kraljici ne samo da je oduzet život, već su i iskasapljeni, skinuti goli i bačeni kroz prozor. Poznati novinar i kasniji urednik londonskog Tajmsa, Henri Vikam Stid, nazvao je, 12. juna 1903, Srbiju u ovom listu “zemljom ubistava, abdikacija i državnih udara” smatrajući da bi centralnoazijski kanat, a ne jedan evropski grad, bio odgovarajuća pozornica za ovakvu “jedinstvenu tragediju u savremenoj istoriji”. Ne čudi, da je Beograd za Britance dugo ostao zapamćen kao “beli grad smrti”, i da su gotovo svi napisi o Srbiji u narednim godinama imali samo jednu temu - uticaj kraljeubica na politiku Srbije. Ova slika Srbije kao države kraljeubica održavana je u engleskom javnom mnjenju sve do Prvog svetskog rata. Govoreći o britanskom stavu prema Srbiji pred Prvi svetski rat oksfordski istoričar Donald Kamerun Vot primetio je da je postojala “snažna odvratnost prema srpskoj monarhiji i sistemu, odvratnost koju su delili svi osim neznatne nekolicine... Srbi su smatrani za ‘istočnjake’ izraz koji je nosio u sebi naglaske ponižavanja i prezira”.
       Savezništvo sa Britanijom, Francuskom i SAD, u Prvom svetskom ratu, preokrenulo je naopačke sliku o Srbima u anglo-američkom javnom mnjenju. Nova pozitivna slika prenela se na Kraljevinu SHS i Kraljevinu Jugoslaviju i održala se u međuratnom razdoblju u Britaniji, a posebno u Francuskoj. Ipak, protivnici Srbije nastojali su da što više učvrste sliku o Srbiji kao o zemlji kraljeubica, dodajući ovakvom prikazivanju Srbije i optužbu da je vlada u Beogradu odgovorna za izbijanje Prvog svetskog rata i da je stajala iza Sarajevskog atentata.
       Početna slika socijalističke Jugoslavije, naročito posle sukoba sa Anglo-Amerikancima oko Trsta, bila je veoma nepovoljna. Iz ovog vremena potiče utisak Lorensa Darela o Beogradu kao o “središtu varvarstva uporedivom samo sa najmračnijim srednjim vekom”. Sukob sa Staljinom doneo, je, međutim, Josipu Brozu velike simpatije u anglo-američkim krugovima koje su postojano čuvane do njegove smrti.
       Od kraja osamdesetih počinje ponovo da se piše o Srbiji u anglo-američkim medijima. Najpre uzdržano a zatim sa sve većom osudom. Tokom rata u Bosni, posebno od 1993, Srbija je prikazivana kao zemlja kriminala kojom vlada “balkanski kasapin” Slobodan Milošević. Važno je znati da u razdoblju rata u Bosni (1992-1995) nije bilo bitnije razlike u prikazivanju vlasti i opozicije u Srbiji u anglo-američkim medijima. Smatralo se da svi oni zajedno čine nacionalistički tabor. Jedina osoba sa pozitivnim imidžom u anglo-američkim medijima u ovo vreme bila je Vesna Pešić, ali je uvek naglašavana malobrojnost njenih pristalica. U vizuelnom smislu možda je kao najupečatljivije svedočanstvo o Srbima u ovom razdoblju ostala slika Rona Haviva na kojoj jedan srpski vojnik opušteno šutira u glavu jednu Muslimanku koja umire. Postepeno je stvorena slika o Srbima u celini kao narodu koji učestvuje u krvavim nedelima protiv suseda druge vere.
       Intervencija NATO-a obnovila je ratnu sliku Srba, a slika Srbije pala je nakon sukoba sa celim zapadnim svetom još niže. Miloševićeva Srbija počela je da se naziva posle NATO intervencije “parijom međunarodne zajednice”, i “crnom rupom Balkana”.
       Dolazak Vojislava Koštunice za predsedika SRJ zakratko je potpuno preobratio sliku Srbije. Ali, ova slika potrajala je samo nekoliko meseci. Već u martu 2001. londonski Gardijan objavio je članak naslovljen “Koštunica ometa zapadne nade”. Sajmon Tisdal zaključio je u tekstu da se pokazuje da je Vojislav Koštunica “pomalo razočarenje za mnoge na Zapadu”. Snažna domaća kampanja protiv predsednika SRJ tokom 2002. dala je rezultate, pa se tokom te godine učvrstila već tinjajuća slika u anglo-američkim medijima o Koštunici kao o nacionalisti, i osobi koja ometa dalje evroatlantske integracije u Srbiji.
       Suprotna strana slikala je premijera Đinđića kao čoveka umešanog u kriminal, i naišla je na jednako dobar prijem. Čak ni u komentaru povodom smrti premijera u Tajmsu (13. mart 2003) Miša Gleni nije mogao da se uzdrži da pomene da “dr Đinđić nikada nije uspeo da se otrese imidža političara koji se preobratio u gangstera”, i da je premijer godinama optuživan za saradnju sa surčinskim klanom. Ni u Tajmsovom nekrologu koji je napisao poznati oksfordski profesor, pokojni premijer nije prošao bez kritika. Nekrolog, priznajući zasluge za prozapadni pravac politike, nije propustio da pomene da je Đinđić učestvovao u pečenju vola na Palama, kao i da je imao povremene susrete sa ozloglašenim Arkanom. U rubrici Pitanja i odgovori (12. mart 2003) dopisnik Tajmsa za bivšu Jugoslaviju, takođe je odao priznanje Đinđićevoj prozapadnoj politici, primećujući da je premijer bio “privlačan i šarmantan, ali makijavelista i okrutan političar koji je zadržao vlast stvorivši mnoštvo neprijatelja sa celog političkog spektruma”. Slično piše i Njujork tajms iz pera Stivena Erlangera (Njujork tajms, 16. mart 2003).
       I vođa radikala Vojislav Šešelj, dao je svoj doprinos dvosmislenoj slici demokratskih vođa Srbije optuživši u intervjuu Tajmsu Đinđića “da je potpuni proizvod mafije”, a Koštunicu da nije deo mafije ali je “okružen mnogim mafijašima, svojim savetnicima”. (Tajms, 12. decembar 2002).
       Njujork tajmsu zaključio je 1903, u uredničkom tekstu, da iza ubistva Obrenovića stoji “slovenska priroda”, nasleđeni rasni nagon, a kraljeubice je nazvao divljim zverima, zaključujući da je nacionalna karakteristika Srba da bacaju neprijatelje kroz prozor (Njujork tajms, 24. juni 1903). Komentar Đinđićevog ubistva je blaži, ali svejedno obnavlja staru krvavu sliku Srbije. U tekstu “Ubistva su oblikovala Srbiju”, Majkl Kaufman zaključuje da su “ubistva kao jučerašnje premijera Zorana Đinđića duboko oblikovala politički život Srbije, i ponekad bacala Evropu u sukob i metež”. (Njujork tajms, 13. mart 2003).
       Šta novo može doneti ubistvo šefa izvršne vlasti i događaji koji su sledili u zapadnom viđenju Srbije? Odgovor na ovo pitanje trasiran je u već analiziranoj višeslojnoj slici Srbije posle 5. oktobra, u kojoj nijedan srpski političar nije dobio samo pozitivnu sliku na Zapadu, posebno u anglo-američkim medijima. Evropske asocijacije izostaju, jer evropske države nisu u poslednjih dvadesetak godina imale slično iskustvo. Preostaju asocijacije na centralnoafričke države i poneke države Latinske Amerike gde prevrati, državni udari i ubistva političkih vođa nisu toliko nepoznati. Između centralne Afrike i bivše Jugoslavije postoji još jedna dodirna tačka. Ovo su dve oblasti za koje međunarodna zajednica smatra da su u njima nedavno počinjeni genocidi, pa tako posebni Međunarodni krivični sud postoji samo za Ruandu i bivšu Jugoslaviju. Ove nestabilne države imaju, međutim, poseban više decenija star diksurs, diskurs banana republike.
       Vebsterov rečnik engleskog jezika obaveštava nas da je “banana republika” izraz nastao 1935. koji označava malu i zavisnu zemlju, posebno zemlju koja se vodi despotski. Reklama za jednu video-igru daje još bolji uvid šta se krije iza ovog naziva: “Banana republika je zemlja brutalne politike, savezništava koja se menjaju, ubistava, korupcije, prevrata i revolucija.” Miloševićeva Srbija imala je gotove sve oznake koje su je činile pogodnom za geografski prostor ove video-igre. Politika štapa i šargarepe posebno je nalikovala tretmanu koji velike sile imaju prema banana republikama. Nedostajalo je, ipak, nekoliko odlika. Milošević je stvorio pre imidž vladara koji se opire međunarodnoj zajednici, i po cenu samouništenja, nego sliku zavisne zemlje.
       I pre ubistva premijera, slika Srbije kao države bila je veoma nepovoljna. Ambasador Ujedinjenog kraljevstva u SCG, Čarls Kroford, zapitao se nekoliko dana pre ubistva u “Nedeljnom telegrafu”: “Da li možete da očekujete integraciju u Evropu dok imate rušitelje, mafijaše i ratne kriminalce sa specijalnim jedinicama u svojoj kući?” Priznanjem jednog zvaničnika da u Srbiji postoji kriminalna grupa “koja se smatra jačom od države”, popločan je put za novi negativan imidž Srbije u zapadnom javnom mnjenju.
       Odlika je diskursa da su postojani i da se teško menjaju, osim nagore. Zato je prirodno pretpostaviti da će diskurs o krvavim Srbima sada dobiti i državni okvir. U zemljopisu zapadnog osmišljavanja, Balkanci su već imali jednu takvu državu koju je proizvela književna mašta krajem XIX veka, a nešto kasnije je dovela u vezu sa Balkanom. Bila je to Ruritanija - mini-država, sa smešnim vladarima, puna intriga i prevrata. Sada bi zapadno osmišljavanje moglo da naseli Srbe u novu imaginativnu državu. Nekadašnju tragikomičnu balkansku Ruritaniju mogla bi da zameni farsična banana republika Srbija. Ako je slika Srbije sa početka XX veka bila, umnogome, proizvod zapadnog preuveličavanja, ova najnovija slika proizvod je i sopstvenih snaga. Doprinos ovoj slici nije dao samo bivši narodni vođa na privremenom radu u inostranstvu, gradeći sliku uspravne Srbije sukobljene sa većim delom sveta. Neprestanim sukobima i međusobnim optuživanjima čelnici izvornog DOS-a uspeli su da ovoj slici daju sopstveni, ne tako mali doprinos.
      
       SLOBODAN G. MARKOVIĆ
       (Autor je saradnik instituta za ekonomske studije i doskorašnji prvi sekretar ambasade SRJ u Atini)