Sadašnji uticaj engleskog jezika je mnogo manje uslovljen direktnim vršenjem moći sa strane engleskih jezičkih zajednica nego kroz nastojanje članova drugih jezičkih zajednica da učestvuju u obećanjima anglosaksonskog sveta i u komunikativnom potencijalu njegovog jezika

      Poređenja engleske sa drugim jezičkim zajednicama (u smislu celog broja svagdašnjih ljudi koji govore tim jezicima) nisu uvek jednostavna. Već puka svetska poređenja brojeva moraju se delimično osloniti na sumnjive izvore. U osnovi se čovek može nadati da se iz svih tih podataka različitog porekla u najmanju ruku može izljuštiti tačna tendencija. Tako se sasvim raznorodni podaci podudaraju u tome da se, po broju onih kojima je maternji jezik, engleski ne ranguje na vrhu svih jezika, nego ga barem kineski naveliko nadmašuje. Taj podatak važi na isti način za različite pojmove maternjeg jezika, bilo da se pri tome misli na jezik koji pojedinci najpre nauče u svom životu, ili na jezik za koji se u upitnicima izjašnjavaju kao za “maternji jezik”. Brojke za kineski kreću se svagda oko okruglo jedne milijarde, a za engleski tek između 350 i 450 miliona. Drugi jezici, kao hindi (ili hindi-urdu) i španski imaju otprilike jednak broj onih kojima su maternji jezik kao engleski.
       Ali, proporcije se menjaju, kad se pridodaju dvojezičnici i oni koji neki jezik govore kao strani. “Dvojezičnicima” se smatraju osobe u čijoj zemlji dotični jezik ima važnu funkciju, na primer, kao državni službeni jezik, i koje ga stoga redovno upotrebljavaju; “znalci stranog jezika” upotrebljavaju taj jezik, nasuprot tome, samo za međunarodne kontakte, i time po pravilu ređe. Za Nemce u SAD engleski je drugi jezik, za Nemce u Nemačkoj, nasuprot tome - još uvek - strani jezik. Dvojezičnici i znalci stranog jezika se takođe uzimaju zajedno kao oni kojima to nije “maternji jezik”.
       Pri prebrojavanjima koja uključuju znalce stranih jezika, teško je razlikovati između osoba koje stvarno mogu komunicirati sa jezikom, i onih koje su ga doduše nekad učile, ali nipošto nisu njime ovladale. Tako, primerice, iz godine u godinu pola miliona studenata u Japanu izučavaju nemački (kao drugi strani jezik), ali srazmerno mali broj njih mogu na kraju samo tek rudimentarno govoriti ili pisati: za to nema dovoljan broj časova i motivacije. S obzirom na teškoću razgraničenja između onih koji stvarno govore i onih koji samo uče neki jezik, Dejvid Krajstel procenjuje ukupnu cifru onih koji govore engleski u formi brojčanog raspona - dakle, kojima je ovaj jezik maternji, ili ga govore, uzeti zajedno - između ekstrema 670 miliona i 1,8 milijarde. Često se taj broj odoka navodi kao 1,5 milijarda. Onda taj broj obuhvata okruglo jednu četvrtinu svetskog stanovništva - mnogo više od broja istovrsnih poznavalaca svakog drugog jezika. Za Nemce, primerice, ukupni broj se kreće između 137 i 267 miliona, pri čemu drugi ekstrem obuhvata svakako i one osobe koje su nemački učile.
       Tako engleski raspolaže najvećim “komunikacionim potencijalom” od svih jezika. Treba primetiti da oni kojima ovaj jezik nije maternji, brojčano naveliko premašuju one kojima je on maternji. To nije slučaj ni kod kojeg drugog “prirodnog” jezika, nego samo kod veštačkih jezika kao što je esperanto. Prosti broj onih koji govore engleski odaje stvarnu “snagu” engleske jezičke zajednice samo nepotpuno. Dodatno treba uzeti u obzir da ona oko sebe ujedinjuje više privredne snage negoli bilo koja druga jezička zajednica. Oni sa engleskim kao drugim ili kao stranim jezikom često spadaju u “elitu”, pre svega u nematičnim zemljama. Osobe koje vladaju nekim dodatnim jezikom, često su privilegovane i iz prethodnih cifara sledi da je taj jezik - gledano u svetskim razmerima - najvećma engleski.
       Ekonomska snaga engleske jezičke zajednice još je uočljivija kod onih kojima je taj jezik maternji. Iako njihov broj nikako ne nadmašuje broj ostalih jezika, oni raspolažu daleko većom privrednom snagom nego oni kojima je maternji bilo koji drugi jezik. To se može meriti na primer, bruto nacionalnim proizvodom. To se može izračunati u svim zemljama sveta, u višejezičkim zemljama po svagdašnjem učešću jezičkih grupa (maternji jezik). Na taj način ja sam izračunao sledeće proporcije privredne snage za one kojima je maternji jezik iz grupe najvećih jezika: za engleski 4,27, japanski 1,28, za nemački 1,09, ruski 0,80, španski 0,74, francuski 0,67 i za kineski 0,45. Brojevi proračunati za vreme oko 1990. reprezentuju američki dolar u bilionima - ali su proporcije važnije. Po tome engleski nadmašuje više puta jezike koji su dati u sledećem redosledu: japanski više no trostruko, nemački četverostruko, a kineski, koji mu prednjači po ciframa onih koji ga govore, čak gotovo desetostruko. U međuvremenu se rastojanje između engleskog i neposredno se nadovezujućih jezika, japanskog i nemačkog, još uvećalo. Ogromna privredna snaga onih koji govore engleski, kao maternji i nematernji jezik, čini bitnu osnovicu moći tog jezika.
       Daljnji parametar koji snažno govori o položaju jezika u svetu je broj zemalja u kojima su oni službeni jezici. Po tome se meri delimično njihova važnost u međunarodnoj diplomatiji, jer se sa tim zemljama može saobraćati na njihovom službenom jeziku. Isto tako, od toga delimično zavisi položaj jezika u međunarodnim organizacijama. Tako su od šest službenih jezika Ujedinjenih nacija četiri istodobno jezici sa najvećim brojem zemalja sa službenim statusom, naime engleski, francuski, arapski i španski. Izuzeci su ruski i kineski, za koje su veličina i politička važnost matičnih zemalja bili odlučujući za službeni status tih jezika u Ujedinjenim nacijama. Opet, “službeni status nekog jezika u jednoj zemlji” nije dakako pojmovno jednoznačan. Pre svega, razlikuje se između deklarisanog statusa, koji je možda i u ustavu formulisan, i faktičkog statusa. Merodavno je da se jezik upotrebljava u radu vlade, u parlamentima ili u državnoj upravi. Ako se pojam shvati strogo, engleski je službeni jezik u najmanje 48 zemalja; slede francuski (27), arapski (23) i španski (20). U veoma širokom shvatanju, engleski ima službenu funkciju u ništa manje od 120 “teritorija”, sledi francuski sa 54,7. U svakom slučaju, i po ovom parametru engleski premašuje opet jasno sve druge jezike - u svakoj varijanti određivanja pojma.
       Engleski je službeni i radni jezik u svim globalnim i većini međunarodnih organizacija, osim ako su one ograničene na određene grupe zemalja ili regije, kao recimo NZD države. On je otuda i univerzalno primenjiv jezik u diplomatiji. Američkom predsedniku ili britanskom prvom ministru nisu potrebni prevodioci za diplomatske kontakte i putovanja u inostranstvo. Oni mogu - suprotno, recimo, od nemačkih političara - da uvek pregovaraju na svom jeziku. Ukoliko njihovi partneri ne vladaju jezikom međunarodne diplomatije, njihovo je da povedu prevodioce.
       Na isti način engleski je prevlađujući jezik u međunarodnom poslovnom svetu kao i službeni jezik multinacionalnih kompanija. Ko ne raspolaže solidnim poznavanjem ovog jezika, nije globalni igrač. Nemački međunarodni koncerni duboko su pritisnuti ovim iskustvom. Stoga se stalno iznova dešava da predstavnici njihovih inostranih naseobina upozoravaju one koji konkurišu za radna mesta, na eminentnu važnost znanja engleskog, ili za znanje nemačkog čak izričito objavljuju da je beskorisno.
       U domenu nauke engleski vlada svetski suvereno. U prvoj polovini 20. veka bejahu nemački i francuski još jednakog ranga; povremeno je nemački bio čak preovlađujući jezik nauke, posebno u prirodnim naukama. Ipak, engleski je od kraja Drugog svetskog rata stalno dobijao veću važnost, na štetu svih drugih jezika nauke. Pre svega, u prirodnim naukama drugi jezici imaju još samo marginalno značenje. Nijedan ne dostiže ni tri procenta u svetskom izdavanju stručnih prublikacija, dok udeo publikacija na engleskom iznosi preko 90 procenata. I kod duhovnih nauka, gde su povremeno otkrivane “niše” za druge jezike, razvoj ide u istom pravcu. Jedino filolozi (uključujući jezičke i nauke o književnosti) većih drugih jezika predstavljaju za njih još utočište, na primer, germanistika za nemački.
       Fundamenti naučne komunikacije su takođe gotovo isključivo na engleskom jeziku. To važi za velike indekse citata koji bivaju sačinjeni na Institutu za naučnu komunikaciju (Filadelfija), a na isti način za bibliografske banke podataka.
       Pre svega u prirodnim naukama, preteče potonjih su često nastojale u Nemačkoj i mogli su da se ugledaju na veliku tradiciju. Ali morali su ipak u poslednjim desetlećima pred anglosaksonskom konkurencijom uzmaći, ili ih je ona preuzela.
       Naučnici bilo koje jezičke provenijencije moraju se usmeravati na to da na međunarodnim konferencijama govore engleski i da objavljuju na engleskom, ako hoće da budu poznati izvan vlastite jezičke zajednice.
       U carstvu medija je jezička jednostranost još očevidnija. Od deset najvećih medijskih koncerna, osam ih ima svoje sedište u zemljama engleskog jezika, tri najveća u SAD (Time Njarner, Njalt Disnedž, Viacom); tek na četvrtom mestu je jedan nemački koncern (Bertelsmann), a na desetom jedan francuski (Lagadčre). Je li onda čudno da engleski jezik preovlađuje u medijima širom sveta?
       Holandski sociolog Abram de Svan je istakao, u vezi sa dominacijom engleskog kao lingua franca, da jezici spadaju u “hiperkolektivna dobra”. Oni nisu samo u posedu kolektiva, nego kolektivi teže, osim toga, njihovom još širem kolektiviranju. Vrednost hiperkolektivnih dobara raste za njihove posednike sa širenjem. Kod jezika se time uvećava “potencijal komunikacije”, broj osoba koje su njima dostupne i opseg njihove primenjivosti kao komunikativnog i sredstva za poslovanje. Otuda su jezičke zajednice po pravilu zainteresovane za to da što je moguće više osoba usvoji njihov jezik. Jezici velikih zajednica su, gledano tako, vredniji od jezika malih jezičkih zajednica. Na komunikaciji u nauci ili u medijima može se lako pokazati da pripadnost nekoj većoj komunikativnoj zajednici donosi takođe materijalnu prednost.
       Ali ne treba zaboraviti pored toga ni imaterijalne, pre svega komunikativne prednosti. Pripadnici engleske jezičke zajednice mogu u međunarodnim kontaktima gotovo uvek upražnjavati svoj maternji jezik i članovi drugih velikih jezičkih zajednica to mogu povremeno, dok pripadnici malih jezičkih zajednica stalno moraju da prelaze na neki strani jezik. Švajcarski psiholingvist Klod Piron je u podrobnim istraživanjima utvrdio da je u kontaktima između onih koji govore maternji jezik i onih koji se služe nematernjim, “jezičko dobro osećanje” kod prvih mnogo veće no kod drugih. Ta razlika ima različite razloge: manji kognitivni napor pri upotrebi vlastitog jezika, veća emotivna blizina prema njemu, kao i intuitivno znanje o bogatijim izražajnim mogućnostima i povoljnijem dejstvu izjašnjavanja. U svim tim važnim aspektima oni koji govore maternjim jezikom imaju prednosti naspram onih koji govore nematernjim jezikom. Te prednosti se stiču kod engleskog kao maternjeg jezika, pošto se on najčešće na taj način naširoko asimetrično upotrebljava. Sve te prednosti se uvećavaju kod njegovih korisnika - kako izgleda - kroz moć okolnosti. U stvarnosti, moć engleske jezičke zajednice je ta koja primorava druge da u kontaktima biraju engleski.
       Tvorci veštačkih jezika - prvo Lazarus Zamenhof, koji je stvorio esperanto - hteli su da preduprede tu jezičku nejednakost. Nadali su se da se posledice Vavilona mogu ukinuti prema gledištu fairness-a. Stvarno su ipak moć i tržište bili odlučujući. U svakom slučaju, druge jezičke zajednice nemaju razloga da prigovaraju engleskom svetu da se na kraju naturio. Verovatno bi svaka druga jezička zajednica isto tako postupila, samo ako bi mogla. Indicija za to ima na gomile. Dovoljno je ukazivanje na to da su francuska, nemačka i ruska jezička zajednica masovno sprečavale širenje esperanta, dok su se još uljuljkivale u iluziji da će vlastiti jezik moći nametnuti svetu. Tako je francuski posle Prvog svetskog rata sprečio da esperanto postane službeni jezik Društva naroda, a Hitlerova Nemačka i Staljinova Rusija su nemilosrdno gušile esperanto pokret. Pored drugih motiva, u tome su igrali ulogu i svagda jaki vlastiti jezički interesi.
       Ne postoji nijedan znak za to da bi engleski u dogledno vreme gubio svoju dominantnu ulogu kao lingua franca. Možda će ipak druge jezičke zajednice na duži rok postići da više ne određuju norme tog jezika jedino oni kojima je on maternji jezik. Jedna naveliko povedena kampanja u korist onih kojima taj jezik nije maternji, koji brojčano stalno sve više odnose prevagu, mogla bi na kraju dovesti do ravnopravnog priznavanja varijeteta engleskog, kojim oni govore. U osnovi, bilo bi konačno čak prikladno da se ovaj jezik preimenuje, možda u “globalni”.
       Među jezičnim naučnicima postoji trajna tema da će od danas okruglo 6 000 jezika u svetu, najveći deo verovatno prestati da se upotrebljava. Po pravilu se govori o “izumiranju”, ali ovde sadržana analogija sa prirodnim organizmima nije bezuslovno podesna za primerenu procenu. U svakom slučaju, jezični naučnici se uveliko slažu da iščezavanje malih jezika (sa malim jezičnim zajednicama) nije neposredna posledica ekspanzije engleskog. Većinom korisnici tih jezika prelaze, naime, samo na najbliži veći jezik, a ne odmah na svetski jezik. Tako Frizi ili Lužički Srbi na nemački, Bretonci na francuski, ili Ladini (u Južnom Tirolu) na nemački ili italijanski. Engleski je ipak možda indirektno od uticaja. Pošto se on mora sve više i više učiti dodatno uz dosad nadređeni jezik, zahteva se trojezičnost (na primer, lužički srpski plus nemački, plus engleski); i trojezičnost je možda preveliko saznajno opterećenje, tako da se ušteđuje na najmanje važnom jeziku - po mišljenju onih koji trojezično govore.
       Izvan sumnje je da engleski sve silovitije prodire u regije i domene svih drugih jezika. To najneposrednije tangira velike jezike koji dolaze posle engleskog, a od kojih se neki isto tako naveliko uče u svetu. Tako je čak raniji francuski ministar za obrazovanje i nauku Alegr (Allčgre) izjavio 1999: “Lžanglais ne doit plus čtre une langue étrangčre”. A u Nemačkoj kao i Japanu ima inicijativa koje se javno zalažu za to da se engleski proizvede u drugi državni službeni jezik, pored autohtonog nemačkog, odnosno japanskog. Inicijative u tri nemačke zemlje usmerene su uglavnom na to da se poznavanje engleskog u stanovništvu naknadno poboljša. Toj svrsi služe i dalekosežne težnje, različite od zemlje do zemlje, da se nastava engleskog uvede kao obavezan predmet već u osnovnoj školi.
       Ovaj razvoj ima barem dvostruko ograničavajuće uticaje na autohtone jezike. S jedne strane, on guši potrebu poznavanja ovih jezika u svetu i time motivaciju da se oni i dalje uče kao strani jezici, pošto se ubuduće kontakti sa ovim jezičkim zajednicama sve više i više mogu negovati na engleskom. Znanja tih jezika se nužno uvećavaju samo još za specijalne svrhe, da bi se istorija i kultura dotičnih jezičkih zajednica podrobno studirale, ili možda, takođe, da se - u slučaju oštre konkurencije - otvori njihovo tržište, što na autohtonom jeziku uspeva bolje nego na nekom stranom jeziku. Pre svega, zemlje u kojima se govore francuski i nemački slute već danas da potražnja za izučavanje njihovih jezika na sve strane osetno opada. S druge strane, svi drugi jezici padaju u svojoj tvorbi pod uticaj engleskog: u bogatstvu reči, strukturi (izgovor, pisanje, gramatika) i u pragmatici. Za uticaje tog razvoja, pre svega za masovne pozajmice iz engleskog, uvode se kritičke oznake kao “frangle”, “japliš” odnosno “dengliš”. One polemički sugerišu mešanje dvaju jezika. Ali dosad je u svim tim slučajevima struktura jezika, koji primaju, samo neznatno modifikovana, a ne sasvim razorena, kao što bi bio slučaj u stvarnom mešanju jezika.
       Nema razloga za pretpostavku da će se u budućnosti pritisak pozajmljivanja iz engleskog smanjiti na jezike kao što su nemački i francuski. Prema dosadašnjim saznanjima, treba, naprotiv, poći od sociolingvističkog zakona, koji kazuje: u kontaktu prestižno bogatijeg jezika sa prestižno siromašnijim, uvek se više pozajmljuje iz prvog u drugi nego obrnuto. Pri tom se tvorba jezika koji uzima, prilagođava onoj tvorbi jezika koji daje. Koliko daleko će taj razvoj odmicati, nije zavisno samo od trajanja kontakta, nego i od drugih okolnosti kao što su lojalnost korisnika prema jeziku ili političke i planske mere u pogledu jezika. Sadašnji razvoj je mnogo manje uslovljen direktnim vršenjem moći sa strane engleskih jezičkih zajednica nego kroz nastojanje članova drugih jezičkih zajednica da učestvuju u obećanjima anglosaksonskog sveta i u komunikativnom potencijalu njegovog jezika.
      
       ULRIH AMON
       (Odlomak iz knjige “Evropa ili Amerika” - priredio i preveo Aleksa Buha - koju će objaviti Službeni list Srbije i Crne Gore)