U istraživanje Caričinog grada kod Lebana, zadužbine cara Justinijana, pored srpskih, dali su se i francuski istraživači, jer reč je o nasleđu od evropskog, pa i svetskog značaja

      Nekoliko rimskih imperatora rođeno je na teritoriji Srbije, među njima i dva cara koji su imali najveći uticaj na vekove koji će posle njih doći, car Konstantin Veliki (306-337) i car Justinijan (527-565), koji su, kako istorijski izvori i arheološka istraživanja svedoče, svoju zavičajnu zemlju uzdigli do najveće moguće mere.
       I dok se o Naissus-u (Nišu), Konstantinovom rodnom mestu, prilično zna (iako se kroz ne baš velika arheološka istraživanja i dalje dolazi do novih senzacionalnih otkrića), o Justinijanovom mestu rođenja dugo se nije znalo ništa, osim onoga što je ostalo zabeleženo u istorijskim izvorima. Ali, taj “propust” počeće da se ispravlja kroz arheološka ispitivanja tek u XX veku.
       Kustos Narodnog muzeja u Beograda Vladimir Petković započeo je 1912. godine, na lokalitetu Caričin grad, nedaleko od Lebana, prvo istraživanje jednog ranovizantijskog grada iz VI veka u Srbiji. Balkanski ratovi i Prvi svetski rat prekinuli su ova istraživanja, pa su ona nastavljena tek 1936. godine, pod pokroviteljstvom Srpske kraljevske akademije i Univerziteta u Beogradu. Petković, pod čijim vođstvom su obavljana ta istraživanja, već tada je bio siguran da je “otkopao” veliko otkriće - prvi je izneo hipotezu da je Caričin grad, u stvari, Justinijanova zadužbina Iustiniana Prima, podignuta u blizini njegovog rodnog mesta Taurisiona i Bederijane, rodnog mesta njegovog strica i poočima (ili ujaka, po mišljenju nekih drugih) cara Justina I, u čiju čast se, kako navodi prof. dr Obrad Stanojević, odrekao i sopstvenog imena Petar Sabatije (Petrus Sabbatius) da bi uzeo ime po njemu - Justinijan (“pravedni”).
       Arheološka otkrića odgovarala su opisu koji je ostavio istoričar Prokopije u svom delu “O građevinama”, gde kaže da je Justinijan u gradu čiji je osnivač mnogo “znatnih i pomena dostojnih (građevina) sagradio”, tako da “nije lako pobrojati sve hramove božje, nemoguće je opisati sve zgrade za nadleštva, veličinu tremova, lepotu trgova, česme, ulice, kupatila, prodavnice”. Beše to, kaže, grad “veliki i mnogoljudan, napredan i dostojan da bude metropola cele oblasti”, grad koji je “caru uzvratio slavu”, jer se “ponosi što je rodio cara”.
       Kasnija arheološka istraživanja sve su više potvrđivala ovu pretpostavku: otkriveni su ostaci osam crkava, dva velika kupatila, akvadukta i čitav niz stambenih i poslovnih zgrada, a gotovo sva zdanja sakralne arhitekture ukrašena su podnim mozaicima na kojima su, prema kartonima donetim iz Carigrada, prikazane rajske ptice i crkvene posude, ali i razne scene vezane za Jevanđelje...
       Istraživanja su prekidali ratovi, a ponekad i neke druge (ne)prilike, ali od Petkovićevih početaka nije smanjivano interesovanje za istraživanje ostataka ovog grada, u kojem je bilo i sedište arhiepiskopa vizantijskog severnog Ilirika. I upravo ta činjenica, kao i očuvanost grada, doveli su, krajem sedamdesetih godina prošlog veka, do pokretanja novog programa istraživanja i uspostavljanja naučne saradnje između francuskih i srpskih stručnjaka, koje su predvodili Noel Dival, Vladislav Popović, Žan-Mišel Spizer i Vladimir Kondić.
       Nakon obavljenih neophodnih istraživanja terena, prva iskopavanja u Donjem gradu, pod rukovodstvom Žan-Mišela Spizera i Vladimira Kondića, započela su 1981. i trajala sve do 1990. godine, kada dolazi do međunarodne izolacije Jugoslavije. Iskopavanja se nastavljaju 1997. godine, ali sada pod rukovodstvom Bernara Bavana i Vujadina Ivaniševića. Prošle i ove godine radovi su dodatno intenzivirani, zahvaljujući angažovanju stručnjaka Francuske arheološke škole iz Rima, Univerziteta Pariz IV - Sorbona i Univerziteta u Strazburu, kao i vladi Francuske, koja finansijski pomaže ova iskopavanja (16 000 evra za radove u 2003. godini) i koja na svom diplomatskom sajtu Caričin grad promoviše kao nalazište od izuzetnog značaja za nauku.
       Udruženim snagama istraženo je u celosti naselje između zapadnog i južnog bedema i glavne ulice Donjeg grada. Otkrivene su ruine brane, bedema, kapija, ulica akvadukta, bazilike, okružene stubovima sa jonskim kapitelima (na jednom od njih je i monogram cara Justinijana), sa velikim bazenom usečenim u steni...
       Pronađeni su, zatim, predmeti koji su direkto vezani za kult i za sferu politike, a koji, kako kaže profesor Bavan, predvodnik ekipe fancuskih stručnjaka, predstavljaju izuzetne nalaze. Među njima su i dva fragmenta bronzane statue, svakako carske, koja je verovatno krasila kružni trg; toj statui moguće je da je pripadao i jedan pronađeni fragment sa sačuvanim tragovima pozlate. Pronađen je i pečat od olova koji je služio za pečaćenje zvanične prepiske, a koji ukazuje na važnost crkvene administracije na Caričinom gradu, kao i na direktne veze sa prestonicom Carstva. Kolekcija pronađenih predmeta upotpunjena je i raznolikim ključevima i bravama, krstovima s kandila, raznim alatom, delovim napadnog oružja, nakitom...
       Zahvaljujući ovoj saradnji, ovih dana u Francuskom kulturnom centru u Beogradu priređena je izložba “Ivstiniana Prima - Caričin grad”, koju čine predmeti pronađeni na ovom lokalitetu, trodimenzionalna restitucija nekadašnjeg grada i CD prezentacija, a koju je otvorio francuski ambasador Gabrijel Keler. Za ovu priliku Francuski kulturni centar i Arheološki institut iz Beograda izdali su i rerprezentativan zajednički katalog Caričinog grada.
       U ovom katalogu, njegovi autori, predvodnici najnovijih istraživanja, Caričin grad predstavljaju u dodatnom svetlu, sa novim otkrićima. Tako, Vujadin Ivanišević, viši naučni saradnik Arheološkog instituta u Beogradu, kaže: “Otkrivene fortifikacije i građevine na Caričinom gradu, kao i njegovoj neposrednoj okolini, vanredan su spomenik kasnoantičke civilizacije nastale na tlu Ilirika u odsudnim istorijskim trenucima. Svojim kratkim, ali blistavim sjajem, ostavili su važno svedočanstvo o duhovnom životu, organizaciji društva i graditeljskim stremljenjima i umećima njenih žitelja.” A Bernar Bavan, istraživač CNRS-a, zapisuje: “Sa ove tačke gledišta, Caričin grad predstavlja pravu riznicu za paleovizantijsku arheologiju, pošto je grad stvoren ex nihil, i trajao je nekih 80 godina. Na osnovu ove činjenice možemo sa sigurnošću da kažemo da su nađeni predmeti korišćeni, okvirno, između 535. i 615. godine.”
       Vreme vladavine cara Justinijana, koje je trajalo gotovo četiri decenije (od 527. do 565. godine), predstavlja granicu između starog i srednjeg veka, a on sam po jednima je poslednji rimski, a po drugima prvi vizantijski car. Prilikom stupanja na presto, posle smrti cara Justina, pred sebom je postavio dva osnovna cilja: učvršćivanje vere i obnovu Rimskog carstva. Radeći na prvom cilju, između ostalog, podigao je najveću crkvu toga vremena - Crkvu Svete Mudrosti (Svete Sofije) u Konstantinopolju (Carigradu). A što se tiče drugog cilja - iako je verovatno i sam znao da on ne može biti do kraja ostvaren - krenuo je u kodifikaciju ranijih carskih odluka, što se, posle obavljenog dugotrajnog i obimnog posla, završilo najvećom kodifikacijom prava u istoriji, koja je bila od ogromnog značaja ne samo za to vreme, nego (još više) za potonji razvoj prava.
       U naučnim krugovima naširoko vlada mišljenje da su, posle Svetog pisma, Justinijanova Digesta (digerere - srediti) knjiga koja je najviše uticala na razvoj evropske civilizacije i koja je najviše citirana!
       Zbog svega toga sva istraživanja koja se tiču cara Justinijana, pa i ona vezana za mesto njegovog rođenja i njegovu prvu zadužbinu, imaju značaj koji nadaleko prevazilazi granice jedne savremene evropske države. Trebalo bi to da se tiče svih koji žive na prostoru nekadašnjeg Rimskog carstva. Ona su od opštecivilizacijskog značaja, jer su i Justinijanovi dometi bili takvi. Oni uveliko dosežu do naših dana, a prevazići će i ovo vreme! U francuskoj naučnoj javnosti to je shvaćeno i - prihvaćeno.
       Jer - temelji su nam isti!
      
       JOVAN JANJIĆ