Anarhizam ne samo da je imao manjeg direktnog uticaja nego što je to bio slučaj u Zapadnoj Evropi i Rusiji, već nije imao ni svoje teoretičare

      Anarhizam (u prevodu bezvlašće ili bezvlađe) predstavlja jedan od pokreta nastalih sredinom 19. veka u okrilju radikalnog socijalizma. Za razliku od rasprostranjenih predrasuda, teorijski anarhizam nije propovedao stihijsku alternativu državnom poretku sadržavajući u sebi često priličnu sistematičnost. Ideja o čoveku, pojedincu, sposobnom da živi u slobodnoj asocijaciji bez pritisaka države, oslonjen na ekonomsku razmenu i sebe samog, kao meru stvari, svoje teoretičare imala je u Prudonu, Bakunjinu, Maksu Štajneru i Kropotkinu. Iako bliski idejama izvornog socijalističkog učenja, tvorci teorijskog anarhizma našli su se od početka u načelnom sporu sa Marksom i njegovim učenjem. U suštini, osporavali su osnove koncepcije dijalektičkog materijalizma, odumiranje države podređivali su ideji njenog ukidanja, a revoluciju po potrebi podređivali pojedinačnom teroru, ili stihijskom otporu (u Bakunjinovom slučaju - seljačkim bunama). Možda upravo zato u eri revolucija, krajem Prvog svetskog rata anarhizam nije postigao uticaj koji su imali boljševici, menjševici ili socijalni revolucionari (levi i desni). Može se, ipak, reći da je anarhizam svoj zenit dosegao u pobuni u Kronštatu, sedištu ruske baltičke flote, gde su anarhisti prevladali 1921, uputivši vladajućim boljševicima poslednji, ozbiljan i neuspešan izazov.
       Manjinsko među socijalističkim doktrinama, anarhističko učenje imalo je uspeha u velikim i razvijenim državama, u kojima su složeni sistem i nepromenjiva slojevitost društva izazivali radikalan otpor. U Srbiji, koja je početkom 19. veka nastala sporim razvojem na tekovinama jedne delimično uspele nacionalne revolucije, stvaranje jedne takve organizacije bilo je malo moguće. Ipak, kada je sedamdesetih godina došlo do političke emancipacije širokih slojeva njenog stanovnišva, zahtevi jednog skromnog, ruralnog društva u susretu sa sve bržom modernizacijom, prilično su ličili na ciljeve anarhističkih pokreta u razvijenim evropskim državama. Zahtevano je ukidanje poreza, raspuštanje stajaće vojske, voluntarizacija činovništva, pa i suzbijanje novca.
       Za prvog srpskog anarhistu slovi Jovan Žujović (1838-1870), koji je bio Prudonov sledbenik. Pošto je u Minhenu i Cirihu studirao prava i ekonomiju, bio je pod uticajem raznih socijalističkih i anarhističkih pravaca, kasnije postavši poznat i kao “učitelj” Svetozara Markovića.
       Zanimljivo je da je prva politička stranka, koja je započela agitaciju među stanovništvom Kneževine Srbije - Narodna radikalna stranka, pored svojih narodnjačkih korena, formativni period doživela i kroz uticaj što ga je na krug srpskih studenata u Cirihu imao Mihail Bakunjin. Sa Bakunjinom su izvesne kontakte nesumnjivo imali Nikola Pašić i Pera Todorović, budući osnivači NRS-a, a početkom jula 1872 u Cirihu je održan i skup srpskih socijalista na kom je gostovao sam “Papa iz Lokarna” (kako je Bakunjina zvao Marks). Pošto anarhizam nije isključivao ostvarenje nacionalne emancipacije pre individualne, primetno je interesovanje znamenitih evropskih anarhista za rane faze nacionalnih pokreta na Balkanu. Tako je tokom Bosansko-hercegovačkog ustanka Enriko Malatesta u dva navrata bezuspešno pokušao da se priključi ustanicima.
       Vreme poleta nacionalne ideje nije do kraja isključilo uticaj anarhizma na nacionalne revolucionare, i pored činjenice da su balkanske države sve više stajale iza pokreta nacionalnog ujedinjenja. Kropotkin, sa svojim učenjem o delotvornosti individualnog terora značajno je uticao na radikalne revolucionarne grupe. Njegov poklonik bio je i Bogdan Žerajić, koji je 1910. bezuspešno pokušao da izvrši atentat na poglavara Bosne generala Varešanina. Žerajićev čin i samoubistvo, kojim je sprečio hapšenje, postali su uzor organizaciji “Mlada Bosna” i Gavrilu Principu.
       Ipak, anarhizam u Srbiji i srpskim zemljama ne samo da je imao manjeg direktnog uticaja nego što je to bio slučaj u Zapadnoj Evropi i Rusiji, već nije imao ni svoje teoretičare. Jedan pokušaj teoretskog utemeljenja izvršio je Krsto Cicvarić (1879-1944), koji je pored toga što je uređivao nekoliko socijalističkih novina, osnovao i anarhistička udruženja, da bi 1909. sačinio i spis iz anarhističkog programa.
       Cicvarić se povukao iz političkog života posle 1918, dok anarhizam, za raziku od ostalih levih pokreta, gotovo da nestaje u međuratnom periodu. Takva situacija se nije promenila ni posle Drugog svetskog rata. Ipak, grupe levičarskih intelektualaca uspele su da 1954. u Trstu objave slovenački prevod Malatestinih dela, da bi tek sedamdesetih godina na srpski bila prevedena pojedina dela značajnih anarhističkih teoretičara. Sve do početka devedesetih anarhističke organizacije nisu postojale u Srbiji, a njihovo postojanje u Sloveniji i Hrvatskoj bilo je, reklo bi se, simbolično.
       Na svakako najdostupnijem instrumentu za merenje prisutnosti neke ideje u savremenom društvu - Internetu, čak 1100 sajtova sadrži odrednice “anarhizam” i “Srbija” (pretraga je vršena preko pretraživača njnjnj.džahoo.com). No, mali broj njih ima neke veze sa teorijskim anarhizmom i anarhističkim organizacijama. Iz jednog od objavljenih pisama moguće je saznati da je porast anarhizma u Srbiji nastupio tek posle 1993, kao i da su srpski anarhisti ustali u borbu protiv “rata, fašizma i vlasti”. Za jedan od najznačajnijih uspeha tom prilikom predstavljeno je uspostavljanje veza novouspostavljene organizacije sa anarhističkim organizacijama u inostranstvu i štampanje biltena pod naslovom “Preko zidina nacionalizma i rata” u tiražu od osam hiljada primeraka.
      
       ČEDOMIR ANTIĆ