Pisac “Bića i jezika” je jedan veliki otpadnik. Svejedno što bi se svaka zrela i otvorena kultura ponosila jednim takvim otpadnikom

      
      
       Moji prvi i možda presudni susreti sa djelom, uopšte sa tekstom, sa do danas nedovršenom i nedovršivom tkanicom teksta Radomira Konstantinovića, zbivali su se u ranom, studentskom dobu, kada je intelektualna glad neutoljiva, volja za otkrivanjem novoga i nepoznatoga u svijetu literature - pogotovo ako i sami počinjete da pišete - neposustala, volja hranjena nadom u razmicanje vidika i sopstveno duhovito uzrastanje. I danas se sjećam iznenađenja, pa i svojevrsnog šoka, koji je u meni izazvala nevelika knjiga narativne proze pod naslovom Ahasver ili traktat o pivskoj flaši. Bila je to prva knjiga Radomira Konstantinovića koja mi je došla u ruke - pretpostavljam da sam je kupio izazvan neobičnim riječima iz naslova, tim smjelim dovođenjem u vezu logički tako razdaljenih pojmova. Lektira te proze odvijala se od početka do kraja - ako je tu nekog kraja uopšte i moglo da bude - s okusom šokantne, radikalne novine. Novina se sastojala ne toliko u samoj temi - mada je već sam predmet ovog “traktata”, pivska flaša, predstavljala upravo svojom banalnošću dio provokacije - koliko u samoj rečenici piščevoj. (Doživljaj će se ponoviti s Pentagramom, tim traktatom o hotelskoj sobi.) Kao što je taj roman očito predstavljao neku vrstu antiromana, djela koje se opire tradicionalnim odredbama žanra, tako je osnovni oblik piščeve rečenice bio označen ritmičkim naporima i talasanjima govorne melodije do u beskraj, mimo i protiv običaja klasičnog (da ne kažem i “beogradskog”) stila, čija rečenica uredno segmentira jasno i pregledno proticanje i “zaokruživanje” misli. Rečenica Konstantinovićeva pretvarala se u avanturu mišljenja i imenovanja čulnih senzacija i vibracija intelekta, u misaono-jezički proces koji ne može i neće da se “razriješi” u nekoj konačnoj odredbi ili sudu, u prekidu ili zastoju označenom tačkom. Ponesena i šibana impulsima “odozdo”, nemirom same egzistencije koja neumoljivo teži ka jezičkom ovaploćenju, a vođena “odozgo”, radom autorefleksivne, oblikotvorne svijesti, Konstantinovićeva rečenica živi od ovog protivrječnog gibanja i razgibavanja strasnog govora egzistencije i strasti poimanja kao same jezičke artikulacije. Konstantinović se kloni svake lako nađene misli i lakoće izraza; njegov jezik rađa se iz napora savlađivanja otpora koji nikad neće biti do kraja savladan, jer upravo ono “neizrecivo” daje dostojanstvo naporu izricanja, jemči za tajnu i bića i jezika, tajnu od koje živi sav govor pjesništva.
       Taj već sasvim prepoznatljiv i jedinstveni rukopis ovog autora doveden je u literarno-diskurzivnom, esejističkom pismu Filosofije palanke (1969) i osmotomnog BIĆA I JEZIKA u iskustvu pesnika srpske kulture dvadesetog veka (1983) do svog potpuno razvijenog i izrađenog, beskrajno razuđenog i sveobuhvatno potvrđenog izgleda i smisla. Oba ova djela su djela bez usporedbe u srpskoj (i da li samo srpskoj?) literaturi i filozofiji druge polovine dvadesetog vijeka. Filosofiju palanke - a utisak se nije javio tek u sadašnjem čitanju - smjeli bismo čak dovesti u izvjesnu zakašnjelu i daleku, svakako iznenađujuću ali ne sasvim proizvoljnu vezu sa Hegelovom Fenomenologijom duha. Kao što znamo, Hegel izlaže fenomenologiju razvoja svjetskog duha, duha koji prolazeći kroz stvarnost i istoriju dolazi do najviših oblika svijesti o sebi (do same Hegelove filozofije); Konstantinović, koji nema takvih, svjetsko-istorijskih, ka apsolutnom duhu i samom Apsolutu usmjerenih pretenzija, bavi se fenomenologijom duha upravo suprotstavljenog i svijetu i istoriji. Duha van svijeta i van istorije jer “Istorija nas je zaboravila, kao u nekoj velikoj rasejanosti”, a samo “Vreme je s druge strane brda, tamo gde počinje svetski haos, ili haos apsolutno otvorenog sveta”. Konstantinovićeva palanka je svuda tamo gdje produženo živi duh srpske plemensko-patrijarhalne, u sebe zatvorene civilizacije, ili duh plemena u agoniji; palanka je sam taj duh koji i nema svijeta, a ako je sam svijet palanački, nije li - pita se Konstantinović - “i palanka - svetska?” (Zaista, danas to pitanje, kao i mnoga vidovita propitivanja Radomira Konstantinovića, nije više stvar nekog retoričkog obrta već same sudbine svijeta, ili ovog globalističkog “svjetskog sela” koje je sve više i sve zlokobnije izloženo samovolji ne tek plemenskih već i glavnih svjetskih poglavica kojima su na raspolaganju nezamislivo veliki kapaciteti razornih sredstava i vojne kao i svake druge sile, sa legitimisanjem tzv. preventivnih ratova i s neograničenim, planetarnim pravom njene primjene.) No vratimo se načas Hegelu, koga ne prizivamo u sjećanje bezrazložno. Konstantinovićeva misao i njen složeni, u sebi krajnje izdiferencirani i na produženo kretanje upućeni jezički izraz, jesu misao i izraz (ili bolje: mišljenje i jezičko oblikovanje) koji su u najvećoj mjeri - dijalektični. Kao nijedan drugi savremeni pisac i mislilac sa naših prostora, Konstantinović je sav u nesmirivom često do mazohizma mamuzanom dijalektičkom kretanju, u ukrštajima i zamršajima refleksije o egzistenciji i njenog (svog) jezičkog samonalaženja; to je jezik u kojem se svaka misao ogleda u svojoj protiv-misli, svaka afirmacija iskušava negacijom, da bi se nekako isplivalo (ali ne obavezno, kao u Hegelovom “dijalektičkom mlinu”) na obalu sinteze, ili na kakav matićevski “proplanak uma”. Hoću da kažem da je Konstantinović originalni i nepopravljivi sljedbenik, pravi zavjerenik dijalektičkog mišljenja: u njegovom mišljenju neporečno se osjećaju i Heraklit i Hegel i Marks (i naravno, ne samo oni - tu su još neka “izborna srodstva”, kao ona sa egzistencijalistima i nedogmatskim misliocima utopije i revolucije). Konstantinović je često u svojoj osnovnoj frazi hegelijanac, čak i kada objektivno ironiše s Hegelom, kao u rečenici koja poistovjećivanje istinitog i stvarnog pripisuje duhu palanke: “Istinito je samo ono što je stvarno, i stvarno je jedino istinito, stvarno kao objektivno, dakle ne-lično.” Na Hegela podsjeća sam način na koji Konstantinović upošljava svoje karakteristične pojmove i apstrakcije, da bi iz njih izvukao ono najviše, svaki preliv i svaku, jedva doslućenu nijansu značenja, do koje ne dolazi racionalno-pozitivistički duh ni moderne, “svjetske” palanke, a kamoli duh zatvoreno-nepokretne, samoj sebi dovoljne balkanske provincije.
       Taj, u Konstantinovićevoj sintaksi toliko razbuđeni, dijalektički zaošijani “rad pojma”, kao rad istinske “tvoračke subjektivnosti” (izraz koji se ovdje stalno suprotstavlja mrtvačkom objektivizmu duha palanke), donosi nam zaista mnoge i bogate darove iz jedne kod nas neviđene avanture temeljnog, pri tom i pjesničkog i kritičkog, radikalno kritičkog, čitanja i razumijevanja svijeta u kojem smo svi rođeni i u kojem još živimo. Sam taj visoko apstraktni, ali i duboko metaforički jezik, ostaje, doduše, umnogome zagonetan i nečitljiv, osobito za one koji su ga i izazvali ili negativno nadahnuli, kao zakleti, vječni palančani. Kao začarani čuvari plemenske vatre, srećni što štafetnu palicu očeva imaju da predaju u ruke sinova. Konstantinović će ostati ne sasvim “čitljiv” i ne do kraja “proziran” i za mnogog natprosječno obrazovanog čovjeka - ali, zar je on to i htio da bude? Potpuno recipiran i integrisan bez ostatka, mislilac bi izgubio subverzivnu moć u kulturi u kojoj djeluje, moć koje se sigurno ne želi da liši.
       Ali, da ni Heraklita ne zaboravimo, ni pjesnika u Konstantinoviću. To je Konstantinović koji vas, s vremena na vrijeme, udari ovakvom, pjesnički nađenom, aforistički zgusnutom rečenicom: “Telo gori, ono ne govori.”
       Sve ovo pominjem da bih tek naznačio poneko od svojstava Konstantinovićeva mišljenja i jezika. Za istraživače i tumače njegova djela biće tu još mnogo posla. Ne kažem i za tumače Konstantinovićeva stila - jer je, po njemu, težnja ka stilu, imanje stila, glavna težnja duha palanke. Konstantinovićev stil je, u tome smislu, neka vrsta jedinstvenog protivstila, stila koji se ne markira važećim znacima i stilskim sredstvima u racionalno-račundžijskom, stilizovanom jeziku palanke. Pa ipak će se i taj jedinstveni, autentični protivstil svakako jednom krstiti kao stil, što je sudbina svakog stilskog “otpadništva”. Možda će neki prepoznati u njemu i svojevrsni “žargon auteničnosti” (“Jargon der Eigentlich-keit” koji Adorno razotkriva kod Hajdegera), s namjerom da ga prokažu upravo u njegovoj osnovnoj težnji - težnji tvoračke objektivnosti za nadilaženjem banalnosti, za neprestanim preobražajem Ja i svijeta života, za otvorenošću egzistencije prema izazovima vremena, pa i otvorenošću za mogućnost tragičkoga.
       Poslije sveukupne istorijske, a svakako i civilizacijske katastrofe koja nam je progutala posljednju deceniju 20. stoljeća, ali i povelik komad budućnosti - o stotinama hiljada mrtvih i prognanih, o patnji svakoga od nas da i ne govorimo - mnoga mjesta iz Filozofije palanke danas nam izgledaju kao epifanije proročkog govora, kao anticipacije i upozorenja vodioca. Da pomenem samo nenadmašno raskrinkavanje ideologije jedinstvenog i homogenog naroda, ili ideologije narodnjaštva u kojoj Konstantinović prepoznaje svojevrsni palanački duh pornografije, kada jedan narod može da postane prema smjeloj i provokativnoj oznaci, čak - “pornografski Narod”. Nasilje i zlo - palanka za njih uvijek optužuje nekog drugoga - prirodan su govor ovog “pornografskog Naroda”; sam rat, koji se tu uvijek naziva isključivo odbrambenim, jeste ova pornografija dovedena do paraksizma, do totalnog pomračenja kao orgijastičkog praznovanja krvi i smrti.
       Svojim “Bićem i jezikom” Konstantinović je učinio ono što obično godinama rade čitavi instituti za proučavanje i valorizovanje nacionalne književnosti, u ovom slučaju nacionalnog pjesništva. Pa i više od toga. Jer, nema toga naučnoistraživačkog tima, takve, ma kako sposobne grupe izučavalaca i tumača književnosti, koji bi svojoj zbirnoj slici, svom kritičkom pregledu jednog gotovo stoljetnog književnog razvoja, udahnuli dušu jednog i jedinstvenog, ličnog pogleda samostalnog istraživača, pogotovo ne duh i dušu, dar čitanja i moć kritičkog tumačenja jednog Radomira Konstantinovića. To je apsolutno isključeno. Ovo monumentalno književno-kritičko djelo Radomira Konstantinovića poduhvat je kojem, vjerujem, nema ravna ni u jednoj balkanskoj pa ni evropskoj kritičkoj književnosti. Sveukupni tekst ovog osmotomnika, koji sadrži 113 esejističkih dionica o 113 srpskih pjesnika 20. vijeka naprosto je zastrašujući. Ali, ne zastrašuje tu samo enormna količina teksta iz pera jednog, jednog i usamljenog pisca, niti kvantum uloženog rada u gradnju te Konstantinovićeve književno-kritičke katedrale (katedrale u koju se ulazi kao u prašumu), rada koji zapravo iziskuje cijeli jedan život. Zapanjujuća je sveobuhvatnost i temeljitost iščitavanja i razumijevanja jednog vijeka srpske poezije, predstavljene u vanredno velikom broju značajnih ili manje značajnih (čak i beznačajnih) aktera i likova; preneražavajuća je podrobnost, kapilarnost analize i kritičkog rasvjetljavanja svake od tih pojava kao i kulturno-istorijskog konteksta i duhovne situacije vremena, pa i lokalne atmosfere u kojoj se svaki od tih pjesnika javlja. To je ono što ovom poduhvatu, ovom nečuveno preduzetnom i dubokom oranju i preoravanju srpske pjesničke njive 20. vijeka daje vrijednost pravog kulturnog podviga.
       Znam, naravno, da o tome poduhvatu postoje i drugačija mišljenja. Sjećam se nekih od njih, nabačena su uporedo sa pohvalama, i na jednom “okruglom stolu” časopisa “Književnost”, posvećenom pojavi Bića i jezika. Rezerve prema Konstantinovićevom načinu čitanja i kritičkog prosuđivanja srpskog pjesništva (osobito onog ideološki retrogradno nastrojenih pjesnika) obrazlagane su izvjesnim uvjerenjem o Konstantinovićevoj ideološkoj usmjerenosti ili pristrasti te nekoj vrsti idiosinkrazije prema onome što je upravo nacionalno, tipično ili čisto srpsko u srpskoj poeziji. Postoje oni koji i danas u tom smislu denunciraju Konstantinovića, pod izgovorom da on sam svojom bespoštednom kritikom nacionalizma (pa i nacionalizma palanke u književnosti) denuncira samu tu nacionalnu književnost. Tako je Konstantinović i ovdje jedan veliki otpadnik. Svejedno što bi se svaka zrela i otvorena kultura ponosila jednim takvim otpadnikom. Ipak, ma šta mislili o književnom i književno-kritičkom pa ako hoćete i filozofskom djelu ove svakako krajnje osobene i jedinstvene ličnosti, činjenica je da je ona ponikla i razvila se u svoj svojoj neponovljivosti u okrilju srpskog jezika i srpske kulture. Ali, naravno - u svjetskom horizontu. Zar i to nije jedan od dokaza, i to najljepših, da je u toj kulturi moguća autentična stvaralačka ličnost, ličnost svjetskog duhovnog profila i velikog kreativnog čina.
       Tamo gdje je jezik i mišljenje Radomira Konstantinovića, tamo su dokinuti i “rituali umiranja jezika” (Davičo), dokinuta i prevaziđena palanka duha. Misaono-kritički eros, dinamizam i muzikalnost Konstantinovićeva jezika (jezika koji pamti i Vuka i Lazu Kostića i Daviča i Vinavera) blistava su pobjeda jezikotvornog elana ličnosti nad jezičkom ubogošću zatvorenog, vanistorijskog, prokletstvom smrti začaranog svijeta.
       Radomir Konstantinović poziva nas svakom svojom rečenicom na otvaranje prema drugome, na samoprevazilaženje. Poziva u avanturu ličnog iskustva ljubavi i slobode, u avanturu mišljenja i govorenja kao avanturu putovanja u neizvjesno. Ohrabruje na svjedočenje istine, tragike i ljepote ovog jedinog nam života. Da izdržimo i svemu uprkos ostanemo ljudi, uspravnog držanja i hoda. Oni koji su pobijedili i tvorački nadigrali prvobitnu zvijer u sebi.
      
       STEVAN TONTIĆ