Desimir Tošić: “Kolektivizacija u Jugoslaviji 1949-1953”,
Službeni list SRJ, Beograd 2003.

      Pola veka je prošlo od jednog pogubnog opita koji je među jugoslovenske komuniste pristigao ne toliko iz njihovih uverenja i planova koliko zbog pokušaja da dokažu Sovjetima, posle optužbi Informbiroa iz 1948, da je jugoslovenski komunizam takođe pravoveran. Da ne bi bio čista imitacija, kao što je sve bilo posle 1945. godine, jugoslovenski komunisti su u teoriju i praksu uveli nov termin - “seljačke radne zadruge”, umesto sovjetskih kolhoza. Posle četvorogodišnjeg opita, najzad su shvatili da uvođenje seljačkih radnih zadruga u strukturu poljoprivrede Jugoslavije nije ni u kom smislu odobrovoljilo Staljina. A s druge strane, da je eksperiment bio porazan i za poljoprivredu i za odnos prema seljacima koji su inače, za vreme rata, podneli najveći teret u snabdevanju hranom partizanskog pokreta i bili njegovi najbrojniji učesnici.
       Ova studija nije političkog karaktera, već je istraživanje o razvoju kolektivizacije u Jugoslaviji. Ona objašnjava i kako su seljačke radne zadruge razvijale svoj unutrašnji rad. Svojevremeno bila je predstavljena i Nacionalnoj fondaciji političkih nauka u Parizu, u kojoj je kao istraživač radio Desimir Tošić u toku četiri godine. To je studija lišena svakog emotivnog naboja, skoro apolitična. Naravno, pisac nije krio da ne odobrava razvijanje kolektivizacije u Jugoslaviji. Ali i vreme mu je dalo za pravo, jer kad je rukopis završio 1953, jugoslovenski komunisti su rasturili sistem seljačkih radnih zadruga. Kolektivizacija je neslavno završila svoju istoriju.
       Knjiga je bogata dokumentacijom koja je nastajala u samoj Jugoslaviji u velikoj “akciji” za stvaranje seljačkih zadruga. S obzirom na kasnije otvaranje arhiva, nije naravno potpuna. U svakom slučaju, naši socijalni istoričari nisu se bavili ovim, kao i sličnim problemima, koji su se javljali u eksperimentisanju jugoslovenskog režima, naročito ne onim ustanovama gde su opiti vidno i brzo pokazali najnegativnije rezultate. Zato je ova studija značajna za ispitivanje jednog vremena koje je za nama, a koje je ostavilo teške i neizbrisive tragove.
      
       K. R.