Da li treba rehabilitovati kneza Pavla?

Knez Pavle Karađorđević najistaknutija je personifikacija onog srpskog građanskog demokratizma koji je preko iskrenog jugoslovenstva sledio osnovni evropski etnojezički princip naciona. Nadnacionalno jugoslovenstvo za sve njihove političke strukture ovog kruga imalo je svoj viši nacionalni izraz u nemačkom bizmarkizmu i italijanskom rirozđimentu. Ali kao ni drugi srpski demokrati, čak i oni oko Srpskog kulturnog kruga prof. Slobodana Jovanovića, ni knez nije video sistematski nastup hrvatskih separatista, koji su koristeći se srpskim jugoslovenistvujućim zanosima, koji su Jugoslaviju potkopavali: i uz pomoć vatikansko-hrvatskih prozelita i uz pomoć Staljinove Kominterne, koja je – zapljusnuta ovim obmanama – na srpsku poziciju u državi gledala kao na „velikosrpsku hegemoniju“. Kada su Hrvati svih orijentacija krenuli put „nametanja svoje nezavisne države, ne samo na svom etničkom području nego i na području gde su živeli Srbi pravoslavci, te Srbi rimokatolici i muhamedanci, i srpske političare stali ucenjivati Hitlerom i Musolinijem, da će preći na stranu naci-fašista ako ne dobiju Banovinu Hrvatsku. I knez Pavle i najveći deo srpske inteligencije su prihvatili hrvatske ucene i inicirali sporazum Cvetković-Maček avgusta 1930. godine. Nisu ni slutili da su Hrvati time krenuli putem razbijanja njenog državnog i društveno-političkog sistema, još manje da će oni na okvir Banovine gledati kao na prvu etapu na putu stvaranja svoje nacionalne države. Okvir Banovine, iako je obuhvatao više od trećine pravoslavnih područja na srpskom zapadu, bio je za njih „prirodno i logično rešenje“. Mačekova HSS odmah je Banovinu stala koristiti za različite oblike šikaniranja Srba „zatočenih“ u njenim granicama, dok su ustaše divljale. NJen okvir poslužiće Paveliću da stvori svoju Nezavisnu Državu Hrvatsku, koja je za razliku od Banovine uključivala i Bosnu i Hercegovinu. Na toj osnovi Tito je na AVNOJ-u nametnuo federalnu Hrvatsku i dozvolio apsolutizaciju njene posebnosti na srpski račun. to je bio jedan od uzročnika raspada „Titove Jugoslavije“, za šta je najviše zaslužan njen stvaralac. Bez obzira na veliki promašaj u državnoj politici iz 1939, knez Pavle je istaknuta istorijska ličnost, intelektualac koji je zračio svojim kulturnim, naročito umetničkim svojstvima. Svoj politički promašaj iz 1939. knez – namesnik je pokušao da ispravi 25. marta 1941. godine, kada je prihvatajući Trojni pakt zaustavio hitlerovske planove uperene protiv Jugoslavije. Firer je u jugoslovenskom slučaju prihvatio kompromis koji je državu izvlačio iz vojničkog angažovanja na strani Osovine. Međutim, Trojni pakt sa Hitlerom pokrenuo je protiv kneza Pavla lavinu ekskomunikacija, među kojima je najoštrija bila Čerčilova. Britanski premijer je povodom demonstracija 27. marta 1941. godine rekao da je „Jugoslavija pronašla dušu ne videći da su to uradili Srbi, a kneza je proterao u Keniju. Proterao je najevropejskijeg Srbina, poštovanog u svim kulturnim krugovima Evrope. Da je prihvaćen knezov politički realizam od 25. marta 1941. verovati je da bi Jugoslavija preživela rat – u njegovoj zavetrini sačekala njegov kraj. Verovatno ne bi bilo ni hrvatskog genocida nad Srbima. Ocenjujući istorijsku ulogu kneza Pavla Karađorđevića iz ugla današnjeg sumornog epiloga stogodišnjeg procesa, moj stav je da ovaj čovek pripada velikanima jugoslovenstva, i da ga treba i sudski rehabilitovati. Prof. dr Veselin Đuretić, Beograd