Pranjani iz drugog ugla

Ko nije upućen u stvarna zbivanja o kojima autor Samardžić piše može pomisliti da je glavni američki problem uređenje pranjanskog muzeja avijacije, što je briga američke ambasade, naročito obaveštajnog oficira DŽona Kapele. Tu su mnoge konstatacije, zapravo konstrukcije, bilo veličanja akcije četnika i uloge Draže Mihailovića, ili umanjenja doprinosa partizanskih snaga u spasavanju savezničkog vojnog osoblja. Iako autor ima dokumenta koja govore o stavu Amerike prema četnicima u ratu 1941-1945, on ih ignoriše, skriva ih. Otvorio je fabriku dokumenata, stvara nove činjenice i lansira predstave onako kako bi bilo lepo, samo da se tako i dogodilo. Predsednik SAD Ruzvelt je shvatio patnje Srba izloženih ustaškom genocidu. Vremenom je, međutim, saznao i o zločinima četnika. Četnici su se regrutovali iz malog dela srpskog korpusa i ne treba ih poistovećivati sa celokupnim srpskim narodom. Američki istoričari (Tomašević, Milaco, Roberts) najbolje znaju koliko je koja strana spasila savezničkog vojnog osoblja. Tvrde da su četnici držali u tajnosti u Srbiji 343 američka i nekoliko desetina britanskih pilota koji su početkom avgusta 1944. otpremljeni sa aerodroma kod Pranjana. Partizani, kod kojih su dospeli saveznički piloti, njih više od 2.000, iste su odmah vraćali u baze radi dalje borbene aktivnosti protiv naci-fašističkih snaga. Američki generali N. Tving i A. Iker odali su priznanje rukovodstvu NOP-a za takvu aktivnost. Samardžić neargumentovano veliča ulogu „đenerala Mihailovića“ u doprinosu savezničkoj stvari. Kad su Britanci odbacili Mihailovića kao okupatorskog kolaboracionistu, ne videvši u četnicima antifašiste, oni su se okrenuli Amerikancima. Maja 1944. prekinuta je svaka veza Britanaca sa Mihailovićem. Tada su se Amerikanci više zabrinuli za ljudstvo koje je slučajno dospelo do četnika. Ozbiljnost situacije nalagala je brzo delovanje. Operacija NOVJ za oslobođenje Srbije bila je u zamahu. Nemci su vršili pripreme za povlačenje grupe armija iz Grčke, dok su saveznici, da bi to sprečili, koordinirajući sa snagama NOVJ, počeli snažne udare na strateške komunikacije u Srbiji. Četnici su imali sporazume o saradnji sa Nemcima, s odrednicom da „strane predstavnike“, što će reći savezničko osoblje, izruče njima. Amerikanci su cenili da će se četnici povlačiti zajedno sa Nemcima, kako je i bilo sa nekih 20.000 četnika. Zato su hitno uputili obaveštajce (Lalić, Musulin, Kramer, Makdaul i dr.) da pronađu i izvuku pilote od pratećeg nemačkog zagrljaja. Tako je došlo do brze evakuacije navedenog broja američkih pilota. Ubrzo se, ne gubeći kontakt sa nemačkim obaveštajcem Šterkerom, u Bosnu povukao i Mihailović. Opštu američku ocenu Mihailovića i četnika daju američki dokumenti. Potpukovnik Kapela, koji uživa srpsko gostoprimstvo, pripada obaveštajnim strukturama (CIA) koje je organizovao i razvijao Vilijam Donovan. U ratu je to bila Ratna obaveštajna služba (OSS Office Strategic Service). Donovan je uoči rata boravio u Beogradu. Donovan je imao susret sa Titom u Kazerti, upravo na dan evakuacije pilota od četnika i molio Tita da prihvati američku vojnu misiju višeg ranga, što se i desilo. Donovan, kome se verovalo i koji je raspolagao podacima na osnovu kojih su se pravili američki vojnostrateški planovi, Dražu Mihailovića je cenio drugačije od onoga što piše Samardžić. Petog maja 1943. Donovan je predsedniku i vladi SAD dostavio opširan izveštaj o kolaboraciji Mihailovića sa italijanskim fašistima i ustašama. Tvrdi da su u Dalmaciji četnici formirali „armiju koja je bila pripremana, opremljena i indoktrinirana da se ne bori protiv hrvatske armije (domobrani) i ustaša nego protiv partizanskih snaga, koje se sastoje pretežno od srpskog elementa“. Tako su „srpski četnici bili primorani da sarađuju sa Italijanima i ustašama“. Za četnike u Hercegovini navodi da su „stacionirani zajedno sa italijanskim i hrvatskim regularnim trupama i ustašama u gotovo svakom gradu“ i da „vojni talenat generala Draže Mihailovića ima najviše zasluga za odličnu organizaciju hercegovačkih fašističkih četnika“. Nekoliko dana kasnije, pred bitku na Sutjesci, OSS konstatuje da partizane napada 200.000 okupatora i da su „podržani od strane Pavelićeve armije koju čini 15.000 četnika i 35.000 ustaša“. Da li zbog toga treba podići spomenik Mihailoviću u Vašingtonu? Samardžić ima ta i druga američka dokumenta, kao i četnička koja govore o stradanju savezničkih pilota od četnika ili izručenju Nemcima. Pop Momčilo Đujić je svoju Dinarsku četničku diviziju (oko 6.000) podredio u Istri i Sloveniji generalu SS i policije Globočniku. Mihailovićevi poverljivi oficiri izvestili su ga da je Đujić prekoračio sve granice, da pozdravlja fašističkim pozdravom i da savezničke pilote predaje Nemcima. Žika Marković, komandant Kosovskog jurišnog korpusa osvetnika, izveštava nemačku komandu da je pao saveznički avion, da su se četnici dali u poteru, pronašli osoblje i raportirali o tome. Amerikanci su Mihailovića odlikovali za antikomunističku, u stvari za antipartizansku borbu, a ne za lažni antifašizam. U Crnoj Gori je bio formiran Crnogorski dobrovoljački korpus sa P. Đurišićem na čelu. Mihailović i Đurišić, dve dominantne četničke ličnosti, krivi za četničke zločine, na kraju su postali krvni neprijatelji. Optuživali su se da su sluge okupatora i ustaša. Mihailović nije pružio pomoć Đurišiću kada su ustaše u Lijevča polju kasapile njegovu vojsku, jer su tada Mihailovićevi pregovarači sedeli sa Pavelićem i stvarali plan o mogućem izvlačenju Mihailovića u Sloveniju. Đurišić je bio bolji vizionar, shvatio je da od četničke velike Srbije nema ništa. U njemu je probudio osećaj pripadnosti Crnoj Gori i njenoj samostalnosti. Dakle, klizio je ka ideji Sekule Drljevića, što je platio životom kao i mnogi njegovi vojnici. Dr Branko Latas, istoričar, Novi Beograd