Izbor bez kriterijuma

Srpska arhitekturaXX veka je naziv izložbe koja je svojim prolećnim predstavljanjem u našem Kulturnom centru u Parizu počela svoju evropsku turneju. Katalog sa tekstovima paralelno štampanim na srpskom, ruskom, francuskom i engleskom, uz fotografije većine prikazanih objekata, daje i osnovne podatke o ovoj ambicioznoj akciji, prvoj takve vrste u istoriji naše neimarske istorije. Iz ovih podataka se može videti da se Ministarstvo kulture Srbije prihvatilo pokroviteljstva izložbe na inicijativu Spasoja Krunića, da su njeni autori Miloš R. Perović i Zoran Lazović, a da je izdavač kataloga Arhitektonski fakultet u Beogradu. Pošto u ovoj listi nije naveden organizator izložbe, nameće se jedini zaključak da su tu ulogu imali Krunić, Perović i Lazović. Zaista je, najblaže rečeno, čudno da su u realizaciji takve reprezentativne manifestacije zaobiđene strukovne organizacije kao što su Savez arhitekata Srbije ili društva arhitekata Beograda, Novog Sada, Niša, Valjeva, pa i Akademija arhitekture Srbije. Još čudnije je što je sadržaj izložbe baziran na knjizi Miloša R. Perovića bdquo;Srpska arhitektura XX veka koja je, osim jedne uopštene pohvale M. Mitrovića, naišla na oštra osporavanja u stručnim krugovima i naročito u tekstovima B. Milenkovića, V. Mitrovića i M. H. Jevtića. Posebni kritički prigovori bili su upućeni činjenici da je knjiga u izdanju Arhitektonskog fakulteta objavljena bez ikakve stručne recenzije, što je nepoznat slučaj u našoj naučnoj literaturi. Ovoliko redova posvetili smo knjizi jer je njena inostrana promocija uključena u izložbeni program. No, red je da sada pažnju prenesemo na glavnu temu ndash; sadržaj izložbe i tekstove u katalogu.

Za period do Drugog svetskog rata može se reći da primenjena selekcija uglavnom odražava dosadašnja vrednovanja. Upadljivo je, međutim, da je u kataloškom tekstu M. Perovića, koji je, kako je napisano, sažeta forma sadržaja njegove knjige, opet mnogo prostora dato Zenitizmu, pokretu sa krajnje krhkim vezama sa našom arhitektonskom Modernom. Jedan izloženi pano sa naslovnicama časopisa bdquo;Zenit dobio je nesrazmerno veliku prevagu nad mnogim drugim eksponatima, a uloga kataloga je valjda više u tome da posmatračima pruži objašnjenja i tumačenja prikazanih dela bez čestih digresija na pojave i objekte koji nisu ilustrovani izložbom. Pored toga, namena izložbe i kataloga bi trebalo da bude afirmacija arhitekture koja se njima predstavlja, a u ovom katalogu, naglašeno obojenom osudom bdquo;totalitarnog komunističkog režima, nalazimo doista neshvatljivo ruženje naših graditelja koji se, kako tvrdi autor, nisu suprotstavljali naopakoj režimskoj stambenoj politici kojom je bdquo;preko stambenih zajednica, osnovnih prostornih i političkih jedinica sistema, omogućena efikasna kontrola stanovništva. I dalje, opet na istu temu, piše Perović: bdquo;U retkim slučajevima oni (arhitekti) su uspevali da ostvare visoke likovne domete i formiraju specifičan oblikovni jezik i identitet. Međutim, iza tih spretno izvedenih fasada ostajali su problemi jednog otuđenog koncepta života. Među najuspešnije stvaraoce stambene arhitekture socijalističkog estetizma svakako treba ubrojiti Stanka Mandića sa stambenim blokom Zlatibor (Užice, 1971), Branka Aleksića, Stojana Maksimovića i timove arhitekata Qiljana i Dragoljub Bakić, Janković, Karadžić, Stjepanović i Lojanica, Jovanović, Cagić sa više ansambala u Beogradu i u Novom Beogradu. Politička elita toga doba umela je da nagradi poslušnost. Tokom vremena ti nosioci jedne političke direktive doneli su svojim stvaraocima neproporcionalno veliki broj državnih nagrada u odnosu na ostale arhitektonske programe. Prosto je neverovatno da su se sa ovakvom porugom složili dekan Timotijević i njegove mlađe kolege Đokić, Kucina i Videnović kao recenzenti kataloga, jer su među najviše nagrađivanim i gore navedenim stvaraocima većinom bili njihove kolege profesori Arhitektonskog fakulteta.

I pri kraju, da se vratimo na početak kataloga i kratku uvodnu reč urednika profesora Spasoja Krunića. U prvoj rečenici Krunić piše: bdquo;Izložba je posvećena uspomeni na naše profesore i sve poštenjake u srpskoj arhitekturi koji su minulo stoleće, u zemlji skromnih ekonomskih mogućnosti, i u rasejanju, označili trajnim vrednostima. Pre svega, nejasno je šta u okviru stručne terminologije znači izraz bdquo;poštenjačine, a zatim, posle ovih programskih reči, javlja se zapanjenost pred podatkom da se na izložbi bdquo;posvećenoj uspomeni na naše profesore našlo čak pet objekata profesora Krunića (uz M. Zlokovića najviše po jednom autoru), a samo jedno ostvarenje Ivana Antića ili nijedno delo Krunićevih kolega profesora Deroka, Martinovića, Bogojevića, Mandića, Aleksića, Ličine, Živadinovića, Stjepanovića, Kekovića ili drugih istaknutih stvaralaca poput M. Macure, S. Maksimovića, D. I Q. Bakić, Jovina, Marića, Kuzmanova...

I na samom koncu, ostaje začuđenost i osećaj gorčine pred postupkom Ministarstva kulture i njegovim očigledno olako shvaćenim značajem inostranog predstavljanja naše arhitekture kao važnog segmenta srpskog kulturnog stvaralaštva.

(U međuvremenu, pošto je ovaj tekst već bio napisan, objavljena je vest da predstoji naše učešće na 10. bijenalu arhitekture u Veneciji ndash; od 10. septembra do 19. novembra ndash; i, između ostalog, da je komesar izložbe arh. Spasoje-Paja Krunić, a da je pisac teksta o srpskoj arhitekturi 20. veka u katalogu Miloš Perović, kako piše u Večernjim novostima od 26. avgusta.)