Glas novih slavoništitelja

Početkom devedesetih godina prošlog veka, započela je u nas obnova privatnog i javnog religijskog života. Uvođenjem političkog pluralizma i pobedom demokratske opozicije na izborima, religija dobija sve veći značaj i u političkom životu. Najveće političke stranke slave svoje svece zaštitnike, a potom su i gradske vlasti počele sa slavljenjem svojih slava. Prisustvo na slavama postalo je prećutna obaveza za članove stranaka koje su i na ovaj način potvrđivale svoj identitet. Obnavljanje slavske tradicije nije bio pomodni hir već način otklanjanja svake sumnje u iskren odnos partija prema narodnoj tradiciji i njihovog nastojanja da štite nacionalne interese. Jer slava, odnosno krsno ime je prvenstveno srpski običaj slavljenja sveca zaštitnika porodice, koji je jedan od bitnih činilaca nacionalnog identiteta. Vremenom se ovaj običaj od privatne razvio i u javnu svečanost. Izuzev hramovnih slava i seoskih zavetina, obrazac krsne slave je tek nakon oslobođenja od Turaka u obnovljenoj državi primenjen i u organizovanju školske slave i esnafskih slava, a kasnije i slava pojedinih institucija i političkih partija. Dominantan hrišćanski, odnosno pravoslavni karakter krsne slave upućuje na to da ona potiče iz vremena nakon 9. veka kada dolazi do hristijanizacije dotadašnjih paganskih zaštitnika i njihovog zamenjivanja hrišćanskim svecima. Ovaj sinkretički oblik slave postojao je sve do 13. veka, odnosno reforme religijskog života koju je izvršio Sveti Sava u okviru organizacije dobijene crkvene autokefalnosti. Iako slavljenje natprirodnog zaštitnika zajednice ima dugu tradiciju u srpskoj kulturi, tek je pomenutom reformom najvećeg srpskog svetitelja slava dobila pravoslavno obeležje i postala osnov porodičnog ali i nacionalnog identiteta. Od drugih slovenskih i balkanskih naroda Srbi se razlikuju po tome što imaju slavu, a slaveći različite slave razlikuju se međusobno. Činjenica da se slava javlja i među drugim balkanskim narodima, pokazatelj je promene verskog i nacionalnog identiteta Srba, koji su gubeći sva druga nacionalna i verska obeležja sačuvali slavu i jezik kao poslednje elemente svoje nekadašnje nacionalne samobitnosti. Budući da je slava prvenstveno srpski običaj, nastojalo se da se ona potisne i iskoreni kao obeležje nacionalnog i duhovnog identiteta. Zato je Srbima katolicima poručivano iz Rima da ne slave slavu, već da daju prilog crkvi i prenesu slavljenje na drugi i treći dan Božića, dok su Bugari u Makedoniji žigosali slavu kao paganski običaj koji navodno crkva nije priznala i brutalno kažnjavali one koji su je slavili. U novije vreme slava se zamenjivala imendanom, a u doba komunističke vlasti umesto tradicionalnih slava nametano je slavljenje novih socijalističkih praznika. U tom smislu slava je jedan od najadekvatnijih pokazatelja srpskog nacionalnog identiteta, duhovnog stanja i odnosa prema veri. Preinačavanje nekadašnjih obrednih pravila slave u vreme turskog ropstva imalo je za posledicu njeno održavanje u različitim vidovima, pa je upravo i različitost njenog proslavljanja navela njene proučavaoce da konstatuju da u njenom praktikovanju nema pravila. Međutim, osnovna pravila u proslavljanju krsnog imena su vezana za odnos prema najbitnijim obrednim elementima: hlebu, vinu, sveći i ikoni sveca, pripremanju odgovarajućih jela za svečani obed i služenju gostiju. Obraćajući se u trenucima krize i drugim svecima koje su uzimali za svoje nove zaštitnike, Srbi nisu zaboravljali ni svoje prethodne zaštitnike. Posle neuspelog komunističkog eksperimenta, setili su se i svoje neugasle slavske tradicije, koju su obnovili početkom trećeg milenijuma. Paganskim elementima zamućen hrišćanski obred ukazuje zapravo na duhovnu sliku te tradicije nakon poluvekovnog diskontinuiteta, kada smo opet postali svesni sebe i značaja slave za očuvanje i potvrđivanje nacionalnog identiteta. Međutim, kao što su propali pokušaji promene nacionalnog identiteta, tako se i ishod vraćanja elementima nacionalne samobitnosti sagledava danas kritički i samokritički. Pokazalo se da pojedincima i grupama ne odgovara proslavljanje slave, pa su brzo odustali od običaja koji podrazumeva i pridržavanje određenih pravila. Oni koji su prihvatili da slave krsno ime obnavljajući tako i potisnutu porodičnu tradiciju, nisu, međutim, znali da preuzimaju i preteško breme obaveza koje nisu u stanju da izvrše. Pod tim teretom obaveza domaćini, svečari su počeli sa improvizacijama dajući slavi drugi karakter. Umesto jela koje treba sami da pripreme, imućniji su za slavu naručivali hranu i poslugu koja je tom prilikom služila goste. Potom su goste umesto u kuću pozivali u kafanu gde su slavili krsno ime. Ne poštujući pravila posta i gubeći obredne elemente, slava se pretvarala u puki gozbeni ritual. Pokazalo se da je ono što je trebalo da bude konstanta postalo prolazno, a da je nezadovoljstvo i razočarenje uspostavljenim sada povod ukidanju javnih religijskih proslava. U tom kontekstu treba sagledati i pokrenutu inicijativu LDP-a za ukidanje beogradske gradske slave, Spasovdana, inicijativu kojom se samo nastavlja naša igra i poigravanje našim identitetom. O gradskoj slavi može se razgovarati i pronaći bolji način njenog proslavljanja. Međutim, ekstremni stavovi samo na svoj način potvrđuju ono što nastoje da ospore. Shodno pitanju primerenosti dosadašnjeg načina slavljenja gradske slave, mogu se pronaći odgovori koji bi značili njenu modifikaciju, ali ne i njeno ukidanje. Tako se, na primer, može smatrati da nošenje litija ulicama priliči ruralnim i malim urbanim sredinama i da se teško uklapa u savremeni život velegrada. Da li to znači da bi se ovaj čin mogao simbolički transformisati i zadržati svoju obrednu suštinu? U tom smislu, kao što vera ne može da bude prisilna, tako i izražavanje verskih osećanja i potvrđivanje religijskog identiteta većine ne sme biti ugroženo pravom manjine da se distancira i osporava taj identitet. Ukidanjem hrišćanskih i pravoslavnih obeležja ne štite se ateisti i vernici drugih religija i konfesija već se čisti javni prostor za upisivanje drugih, saglasno pokrenutoj inicijativi odgovarajućih znakova. Budući da se pokazala tačnom tvrdnja da će čovek pre poverovati i u ništa nego li ništa da ne veruje, i sadašnje ateističke inicijative su forma kojom se promovišu novi vernici koji se time već pripremaju da se poklone nekom svom idolu. Sa tim imamo već dovoljno iskustva, pa tu lekciju nije potrebno opet ponavljati.