Bubanj, zavičaj bronze

Ove godine, posle pola veka, zaslugom direktorke Narodnog muzeja u Nišu Tatjane Trajković obnovljena su arheološka istraživanja na lokalitetu Bubanj. Istraživanja su realizovana u okviru projekta “Metalno doba u Pomoravlju” (rukovodilac prof. dr Milorad Stojić), a u kome su učestvovali stručnjaci iz Arheološkog instituta iz Beograda (dr A. Bulatović, A. Kapuran, M. Svilar), Regionalnog zavoda za zaštitu iz Niša (A. Aleksić) i Narodnog muzeja u Nišu (T. Trajković i D. Milanović). Prva arheološka iskopavanja na lokalitetu Bubanj, koji se nalazi na ušću Nišave u Južnu Moravu, obavio je 1934. godine Adam Oršić-Slavetić, arheolog amater. Istraživanja velikog obima nastavljena su pedesetih godina XX veka pod rukovodstvom akademika Milutina Garašanina. Rezultati su bili impresivni, pogotovo u istraživanjima naselja iz bakarnog doba. Upravo prema tim rezultatima, kultura bakarnog doba na centralnom Balkanu dobila je naziv kultura Bubanj. Objavljen je, međutim, samo neznatan deo dobijene arheološke građe. – Ovogodišnja iskopavanja obavljena su na površini od oko 40 m2, a cilj je da se dođe do podataka o hronologiji kultura od početka naseljavanja lokaliteta. Naseobina Bubanj ima najbogatiji kulturni sloj bakarnog doba (preko tri metra) u Srbiji, pa čak i u jugoistočnoj Evropi, kaže rukovodilac istraživanja arheolog prof. dr Milorad Stojić. Naselje kulture bakarnog doba na lokalitetu Bubanj doživelo je procvat tokom V i IV milenijuma pre nove ere, kada je Pomoravlje uspostavljalo kulturne i trgovačke veze sa istovremenim kulturama na istoku Evrope i Bliskim istokom. U prilog toj tezi idu nalazi zlatom ukrašenog keramičkog posuđa (tehnologija razvijena u Međurečju) iz IV milenijuma koji dokazuju veze sa kulturama u Mesopotamiji uoči formiranja prvih država na svetu. Izvesno je da je ovo naselje imalo važnu ulogu u širenju metalurgije bronze prema Trakiji i severozapadnoj Anadoliji (Troji). Keramika ukrašena grafitom i kosti konja ukazuju na vezu i sa indoevropskim zajednicama na istoku Evrope u vreme njihove ekspanzije. Analizom kostiju životinja utvrđeno je da su stanovnici koristili i konje u svom svakodnevnom životu, što ukazuje na kontakte sa indoevropskim kulturama. Ova životinja će se kasnije pojaviti i na ostalim praistorijskim lokacijama, ali za sada ona je morala da znači veliki pomak u trgovini i prelaženju velikih razdaljina. Kameni kalupi za livenje predmeta od bronze sa Bubnja iz sredine III milenijuma pre nove ere predstavljaju pravu prekretnicu. Inače, na području Srbije razvila se možda i najstarija metalurgija bakra u Evropi (u okvirima kulture Vinča) približno oko 5000. godine p.n.e., ali i najstarija metalurgija gvožđa (oko 1350. godine p.n.e.) za šta dokaze pruža centar crne metalurgije i predmeti od gvožđa sa lokaliteta Hisar u Leskovcu. Bogata tradicija u metalurgiji bakra, a sada i pomenuti nalazi kamenih i ranijih glinenih kalupa za livenje, govore u prilog pretpostavci da je baš ova oblast kolevka evropske, pa onda i svetske metalurgije bronze. Samo desetak kilometara istočno od Bubnja nalazi se još jedan praistorijski lokalitet – Velika humska čuka, koji još nije istražen. Velika humska čuka je jedan od retkih lokaliteta bakarnog doba, koji je imao zemljanu fortifikaciju. Kod nas je iz ovog perioda konstatovan samo još jedan lokalitet u dolini Timoka, koji ima fortifikaciju rađenu u tehnici suhozida. Osim njega, ima samo još nekoliko primera u Evropi, a nalaze se u Rumuniji i Bugarskoj. Pažnju arheologa privukao je veći broj pećina po obodu tog lokaliteta, koje možda kriju tragove i iz najdublje ljudske prošlosti. Nakon godina neprofesionalnog postupanja sa istorijskim blagom, Arheološki institut i Institut za Fiziku u Beogradu pokrenuli su projekat koji ima za cilj istraživanje arheološke građe nedestruktivnim fizičkim metodama radi dobijanja podataka o fizičko-hemijskom sastavu predmeta. Radiokarbonska analiza, koja se koristi za preciznije datovanje, osim u Institutu za fiziku, obaviće se i na Univerzitetu u Kembridžu. Možda će posle više od pola veka zaborava još jedno ključno istorijsko mesto u Srbiji videti svetlost dana. Da li istorijsko blago u Srbiji ima nade da opstane pod naletom industrijskih i urbanističkih gradnji novijeg vremena? Da li oko čoveka XXI veka u arheološkim lokalitetima i istorijskim spomenicima vidi samo nešto prevaziđeno i staro, zastarelo, što više nema nikakvu primenu niti vrednost? Dok druge zemlje Evrope i sveta svoje turističke destinacije uglavnom zasnivaju na istorijskim arheološkim lokacijama i na tim destinacijama zarađuju milione godišnje, preko neprocenjivog blaga Srbije prelaze železničke pruge i autoputevi ili se uništavaju, poput lokaliteta Bubanj.