Gde je bila Nebojša?

Tako glasi pitanje koje je, kao naslov, stavio istoričar Dragutin Kostić, svojoj dragocenoj knjižici objavljenoj još 1931. godine, uz podnaslov „prilog istoriji tvrđave i grada Beograda“. Tim svojim radom je D. Kostić predstavio svoje traganje za odgovorom na pitanje postavljeno iz naslova, a odmah se videlo da to traganje niti može biti kratkotrajno niti jednostavno: našao se priličan broj istorijskih izvora koji su svi, uglavnom, bili nedovoljno jasni. U prevodima sa latinskog, nemačkog ili mađarskog jezika na srpski često se gubila potrebna jasnost i moguća tačnost, pa se dugo lutalo u traženju odgovora na pitanje gde je, zaista, bila Kula Nebojša. Našim istoričarima-istražiteljima srednjeg i novog veka iz godina između dva rata, pridružili su se ispitivači posle Drugog svetskog rata, pri čemu je veliki doprinos dala akademik Jovanka Kalić-Mijušković svojim delom Beograd u srednjem veku. Zahvaljujući svim tim tragačima kroz udaljena doba, danas se sa izvesnom sigurnošću zna da su, u stvari, postajale dve kule sa tim nazivom. Prva Kula Nebojša, ona starija, bila je svakako u Gornjem beogradskom gradu, i smatra se da je to ona najveća, uistinu gorostasna kula – pominje se, u nekim izvorima, i visina od 40 metara - koju je sazidao još Despot Stefan Lazarević. U njenoj blizini bile su kule u kojima su stanovali i sam Despot, i njegova sestra Olivera i mnogi znatniji velikaši. Rana i iznenadna smrt Despotova svakako je doprinela da moćna srpska država, koju je Despot Stefan, sin kneza Lazara, stvorio posle poraza u Kosovskom boju, na neki način bude odgurnuta na ivicu evropske istorije, zajedno sa povesti o prelepom, bogatom i slavnom Beogradu, obezbeđenom neosvojivim kulama, ali odviše brzo zaboravljenom. Taj sjajno izgrađeni Despotov Beograd zidao se samo dvadeset i četiri godine, od 1403. do 1427, a šta je četvrtina stoleća u svekolikom istorijskom trajanju? Zatim je, tako blistav, Beograd prešao, posle smrti Despotove, prema prethodno utvrđenom ugovoru između Despota Stefana i ugarskog kralja - u ruke ugarskog kralja i, razume se, našao se u istoriji ugarskih ratovanja sa Turcima u 15. i 16. veku. Na neki način, to se ispostavilo kao srećna okolnost, jer su austrijski, ugarski i italijanski putnici i putopisci ostavljali opise tog ugarskog Beograda, naročito u razdoblju u kojem se taj srednjovekovni grad opirao turskim opsadama, kojih je bilo više i vrlo opasnih. Prema tim svedočenjima putopisaca, u Gornjem gradu izdvajale su se velike i jake kule od kojih su posebno ostale poznate „Žitarica“ – ime joj samo kaže i njenu namenu – i tvrda, kamena kula sa srpskim nazivom Nebojša, kao najutvrđeniji deo Gornjeg grada. Posle žestoke turske opsade Beograda u leto 1456. godine kad je, teškom mukom, „Bedem hrišćanstva“ – kako su nazivali, tada, grad nad spojem reka Save i Dunava, odbranjen – moćna Kula Nebojša, ostala u pamćenju po tom srpskom imenu nastalom od uputstva Ne boj se, namenjenog braniocima Beograda, bila je teško oštećena. Popravljena i ponovo i te kako pouzdana zaštita od islamskih osvajača tokom kasnih decenija 15. veka, Kula Nebojša je predstavljala jaku odbranu i u danima sudbonosne bitke za Beograd, u koju je krenuo turski sultan Sulejman Veličanstveni 1521. godine. Kao što se suviše dobro zna, osvojio je sultan i pokorio tu dugo nepokorenu tvrđavu, odbrambeni bedem od prodora nehrišćana u hrišćansku Evropu. „Arheološka iskopavanja koja su vršena u Beogradskoj tvrđavi tokom 1948. i 1963. godine“, navodi Jovanka Kalić-Mijušković, mogla bi da potvrde da su se, u borbi za Beograd 1521. „branioci ...povukli iz Gornjeg grada ’u kulu’. To je bio najutvrđeniji deo Gornjeg grada. Iz ove kule, za koju se kaže da je bila ’breša’ Piri-paše, hrišćani su se dugo borili.“ Danas se smatra da je bila u pitanju Kula Nebojša, jer u prilog tom uverenju doprinose, prema rečima J. Kalić-Mijušković, „nedavno otkriveni ostaci kule na dubini od oko šest metara u Gornjem gradu koji se u potpunosti poklapaju sa rezultatima ove analize pisanih izvora. Ti ostaci kule bi mogli pripadati sklopu utvrđenja oko Despotovog dvorca.“ Izgrađena kao odbrambena, donžon-kula u Despotovo doba, rušena i podizana kao nesalomljivi kameni stub tokom brojnih opsada i naizmeničnih ratnih okršaja između Turaka i Austrijanaca, prva Kula Nebojša je, kao i druge sačuvane utvrde u Gornjem gradu Beograda, odletela u vazduh, izgleda, konačno tek 1690, u ponovnom turskom osvajanju Belog, samo na kratko, hrišćanskog grada. Tada su turski osvajači uspeli da, tajno, ispune dubinske lagume Gornjeg grada eksplozivom i potpale ih, sve u istom času. Preživeli svedoci su opisivali taj događaj kao paklenu stihiju pri kojoj se zemlja, u ognju, propinje ka nebu, noseći zidine, stenje, kamenje, topove, ljude i konje pa ih ruši u dubine obeju reka. Sklona sam da vidim tu prvu Kulu Nebojšu, Ne boj se, ukopanu duboko u podzemlje Despotovog Gornjeg grada kao simbol opstanka večnog tla nad ulivom Save u Dunav i večnog neba nad tim tlom: više od tri stoleća nema te moćne Kule, ali njen duhovni amanet, odbrana po svaku cenu, uprkos svim ratovima i nezamislivim oblicima ljudskog zla, iako nevidljiv, opstaje. Druga je kula još sa nama i među nama: to je ona Kula Nebojša koju znamo od kako znamo za naš Beograd. Do pre neku godinu neugledna do neprepoznatljivosti, polurazrušena i olupana, tužno podsećanje na neka davna vremena – Kula Nebojša u Donjem gradu, izgrađena je, svojevremeno, kao omanja odbrambena kula na uvali nevelikog vojnog pristaništa, osmougaona i čvrsta. U mojoj mladosti, kad smo lunjali oko te čudne građevine kojoj se nije smelo prići, ptice su se usuđivale da nalaze u toj Kuli skloništa, a dečaci su sanjali da se, nekako, uvuku u tamno tajanstvo njene memljive unutrašnjosti, gde caruju slojevi svakojakih grozota, stvarnih i domišljenih. Pod pritiskom tek završenog Drugog svetskog rata, nemačke okupacije, nacističkih i savezničkih bombardovanja Beograda, posleratna deca su, čini mi se, sa dubljim razumevanjem nego današnja, primala Višnjićeve stihove iz epa „Početak bune na dahije“ i sva moguća značenja u tom epu pomenute Kule Nebojše. Osluškivali su, predano, šapate o mučenjima i smrtima velikih junaka, boraca protiv osmanlijske velesile na Balkanu, što su se događali i u samoj Kuli, ili ispred Kule, na obali Dunava. Izgovarali su, izgovarali smo kao tajnu poruku, lozinku, imena velikih junaka što su se sreli sa smrću u crnoj Kuli koja je, tu, pred nama: prizivali smo grčkog heroja Rigu od Fere, o kojem gotovo da ništa nismo znali osim mesta njegove mučeničke smrti, ali i srpskog vojvodu Petra Molera, koga je smrtnim patnjama izložio, uz pomoć turskog Marašli Ali-paše, njegov ratni sadrug knez Miloš Obrenović, čiji je brat, Jevrem Obrenović, samo godinu dana ranije, 1815, dobro upoznao muke u tminama Kule Nebojše, dok ga veliki Miloš nije uspeo da spase, i to u poslednji čas. Zatim su decenije prolazile, a Kula Nebojša je bivala sve ruševnija i sve manje zanimljiva novim naraštajima, okrenutim drugim sadržajima. Strepeli smo da će se, zaboravljena, jednom i iznenada, srušiti na naše oči, u gomilu kamenja i potonulog pamćenja. Neočekivano – stigla je pomoć. Grčka vlada je, u saradnji sa srpskom vladom i srpskim Ministarstvom kulture, preuzela da obnovi Kulu Nebojšu, kao spomen na nacionalnog grčkog junaka Rigu od Fere, i na vreme njegove borbe za oslobođenje grčkog naroda, ali i na vreme početaka borbi srpskog naroda sa istim ciljem i smislom. I sa istom nadom. Obnovljena Kula Nebojša, na Dunavu, sad zrači tom obnovljenom nadom. Obnovu su ostvarili čudesni umetnici, arhitekte, dizajneri, majstori digitalne tehnologije, istoričari – svi oni koji su, zajedničkim delovanjem, obnavljali ne samo Kulu muka i smrti nego i Kulu osvetljenog sećanja. Sad i ta druga Kula Nebojša, baš kao i ona prva, može da šalje i svojim posetiocima, ali i svojim mogućim braniteljima, poruku: Ne boj se! Dok stojim ispred Kule i posmatram je sa silnim zadovoljstvom, želim da i još jednoj Kuli, onoj Kuli podignutoj od lobanja srpskih junaka, Ćele-kuli kod Niša, stigne neophodna pomoć. Poslednji je čas.