Tuga jezičkog juga

U ravni odnosa prema drugima i drugih prema nama, jezik je primarni činilac našeg duhovnog i kulturnog postojanja. Razmatranja o jeziku postaju učestalija kada branimo i potvrđujemo svoj identitet. Jedno od pitanja naše kulture koje nije izgubilo aktuelnost svakako je i pitanje jezika, odnosno dijalekata u našoj književnosti i kulturi. Na početku svoje knjige Za i protiv Vuka, Meša Selimović tačno zapaža da sporovi oko jezika oživljavaju u nas u prekretnim vremenima, kada se nešto menja u našem društvenom životu. Nesumnjivo je da danas živimo u jednom takvom prekretnom vremenu, vremenu tranzicije, koje je došlo nakon velike krize u poslednjoj deceniji dvadesetog veka. Ishod te krize se pokazao kao krajnje porazan za Srbe. Separatističkim republikama Sloveniji i Hrvatskoj je uspelo da ostvare svoje težnje za formiranjem sopstvenih država. Srpske investicije u zajedništvo sa drugim narodima na Balkanu doživele su potpuni krah čime je i porušen koncept srpskog državnog, nacionalnog, kulturnog i jezičkog identiteta. Upravo u konceptu takvog identiteta se i otvara pitanje vrednovanja i tretmana jezika i kulture juga Srbije u kontekstu celokupne srpske tradicije. Dinarsko područje, koje je pripadalo novoštokavskom jezičkom području, predstavljalo je osnov tog novog jugoslovenskog identiteta u koji su poverovali i Srbi odričući se svog realnog, nacionalnog i jezičkog identiteta. Predominacija dinarskog kao najbitnijeg konstitucionog faktora zajedničke države i kulture potisnula je južnosrbijanske činioce kao manje vredne. Time je, zapravo, i stvoren i decenijama potom trajao stereotip, po kojem je favorizovanje dinarskog kao najvrednijeg imalo za posledicu minimiziranje južnosrbijanskog kao inferiornog i manje vrednog. Politika srpsko-hrvatskog jezika je najveće štete nanela upravo kulturi juga Srbije, stvaranoj na staroštokavskom govoru. Zbog toga se ovo područje našlo u delikatnoj poziciji, koja je najpre sa stanovišta dominantnog dinarskog modela označena kao manje vredna i pežorativno određivana kao bugarska, bugaraštija, a sa druge strane upravo su susedi Bugari ispoljavali pretenzije na to područje. Sa stanovišta uspostavljenog modela vođena je, dakle, višedecenijska jugoslovenska kulturna i jezička politika koja je favorizovala dinarsko, a zapostavljala južnosrbijansko kulturno područje. Ta neravnopravnost je, u stvari, pokazatelj jedne nepravednosti koja se čini prilikom vrednovanja ne samo jezika već i književnog i kulturnog stvaralaštva ovog područja Srbije. Naučna istina o srpskom jeziku se prilagođavala ideologiji jugoslovenstva, prema kojoj postoji jedinstven narod, samo različitih plemenskih naziva Srbi, Hrvati i Slovenci. Prema toj ideologiji, jezik kojim se govori u zajedničkoj državi je srpsko-hrvatsko-slovenački, što je i utvrđeno Ustavom 1921. a Ustavom Jugoslavije 1931. i potvrđeno. Pitanje jezika je, dakle, pitanje nacionalnog identiteta i poštovanja realnosti na kojoj se taj identitet zasniva. Za razliku od standardnog književnog jezika, jezik književnosti je znatno širi i podrazumeva slobodan odnos pisca prema jezičkoj realnosti. Potrebu da se izrazi i stvori određeno književno delo, on će zadovoljiti tako što se neće pridržavati postojećeg jezičkog standarda, odnosno normi književnog jezika. Posežući za nestandardnim jezikom pisac uspostavlja komunikaciju sa znatno širim kulturnim iskustvom i jezičkim nasleđem vezanim za dijalekte i sleng. Takav odnos prema jeziku je potvrđen i kao takav ima potpuni stvaralački legitimitet. Kada govorimo o odnosu te šire jezičke realnosti i književnosti, onda možemo uočiti nekoliko karakterističnih načina korišćenja nestandardizovanog jezika u književnom tekstu. Najpre se na osnovu narodnog stvaralaštva pišu i stvaraju dela na određenom dijalektu. Poznati pisci su, međutim, koristili dijalekte u svojim delima da bi dočarali autentičnost životnog i socio-kulturnog ambijenta junaka koji se služe tim govorom – Stevan Sremac, Bora Stanković, Slobodan Yunić. Međutim, dijalekat može biti i u funkciji uspostavljanja estetske distance, odnosno nastojanja da se sa stanovišta zvaničnog modela stigmatizuju likovi koji oličavaju ljude sa područja na kojem se ne govori pravilno da bi poslužili za podsmeh i sprdnju. Takav je odnos prema staroštokavskom govornom području na koje se iz centra gleda sa visine i neskrivenim omalovažavanjem i nipodaštavanjem. Govor ovog područja služi za sprdnju, a kultura stvorena na tom jeziku se smatra inferiornom u odnosu na onu koja je bila bliža usvojenom jezičkom standardu i književnom jeziku. Zato i likovi u našim filmovima i TV serijama govore namerno iskrivljenim jezikom da bi se napravio jezički slepstik koji bi trebalo da zasmeje gledaoce već edukovane u dozvoljeno i poželjno izražavanje netolerantnosti i netrpeljivosti prema dijalekatskim različitostima. Paradoks je, dakle, u tome što se novoimenovani jezici, nastali na osnovu štokavskog, smatraju legitimnim, što se iskazuje i spremnošću za prevodom određenih tekstova označenih tim jezicima na srpski i obratno, dok se dijalekti koji čine bogatstvo srpskog jezika ignorišu i žigošu kao manje vredni. Premda je pod senkom dominantnog novoštokavskog idioma, staroštokavski je ravnopravan sa njim kao jezik književnosti i kulture naroda koji ga praktikuje. Pokazalo se upravo u tekstovima napisanim tim jezikom da on nije prepreka za stvaranje vrhunskih književnih dela i iskazivanje složenih životnih i kulturnih sadržaja nastalih na tom jeziku. Budući da nismo stvorili odgovarajući obrazac recepcije jezičkog i kulturnog blaga koje uporedo sa onim u dinarskom nastaje i u području staroštokavskog govora, sadržaj južnosrbijanske kulture ostaje na margini, potisnut u socio-kulturno nesvesno i često omalovažavan. Na pitanje zašto je takav odnos prema kulturi ovog područja i govoru juga Srbije, odgovor bi se možda mogao potražiti u nesigurnosti i nedovoljnoj utemeljenosti dominantnog modela koji neadekvatnim vrednovanjem i tretiranjem kulture na svojoj periferiji nastoji da se potvrdi. Međutim, takvim odnosom centar iskazuje otpor i distancu prema kulturnim sadržajima u provincijama, što je dijagnostički pokazatelj krize tog centra. Ukoliko je ova konstatacija tačna onda smo utoliko više i obavezni da stvorimo uslove za odgovarajuću recepciju kulturne i jezičke realnosti staroštokavskog područja i juga Srbije kao važnog činioca našeg kulturnog i nacionalnog identiteta.