Prvo ime države u obnovi

Povodom dva veka od Karađorđevog, Prvog srpskog ustanka, koji je označio početak borbe za obnovu srpske državnosti posle vekovne turske okupacije, Arhiv Srbije odlučio je da objavi fototipsko izdanje Miloševog Sretenjskog ustava.

“Ustav Knjažestva Serbije izdan i zakletvom potvrđen o Sretenskoj skupštini 1835 godine u Kragujevcu” objavljuje se u originalu, kao fototipija rukom pisanog teksta, ali i sa transkribovanim tekstom, uz zadržavanje onovremenog jezika i samo uz neophodna pravopisna prilagođavanja da bi se olakšalo čitanje i snalaženje današnjem čitaocu.

Prilikom pripremanja fototipskog izdanja, kako kaže vršilac dužnosti direktora Arhiva Srbije Vjera Mitrović, primećene su neke “manje razlike” između ranije štampanog teksta Sretenjskog ustava i ovog originala, u rukopisu. Uočene bitne razlike (kao što je, recimo, miropomazanje Knjaza, koje se pominje u štampanom izdanju) sada su u transkribovanom tekstu naznačene stavljanjem u uglaste zagrade. Tako je omogućeno upoređivanje sadržine teksta originala ustava sa njegovim ranije štampanim izdanjima.

Osim toga, predočava gospođa Mitrović, ovi tekstovi na početku knjige biće propraćeni i slovom knjaza Miloša koje je “čitano pri otvaranju Skupštine Naroda Srbskoga 2. Fevuarija 1835. u Kragujevcu”, a potom i sa dve kraće studije koje rasvetljavaju Sretenjski ustav u kontekstu vremena i prilika u kojima je donet, kao i njegov istorijski i pravni značaj. To su tekstovi prof. dr Radoša LJušića “Srbija 1835.” i prof. dr Dragoljuba M. Popovića (danas ambasadora SCG u Švajcarskoj) “Sretenjski ustav - oruđe vlasti i vesnik slobode”.

- Ovo je prvi put da se objavljuje rukopis Sretenjskog ustava i to u njegovom izvornom obliku, veran originalu i po izgledu i po veličini - kaže Vjera Mitrović. - Time on postaje dostupniji kako naučnoj, tako i široj javnosti, što će, verujemo, biti još veći podstrek kako istraživačima koji se zanimaju za njegov istorijski i pravni aspekt, tako i onima koji se bave jezikom i pismom. Izazov su i sami pečati i potpisi narodnih predstavnika kojima je overen ovaj najviši državni pravni akt.

Original rukopisa ovog pravnog spomenika iz istorije srpske državnosti i ustavnosti od 1901. godine čuva se u Arhivu Srbije, u Zbirci izdvojenih dokumenata. “Odsustvovao” je jedino za vreme Drugog svetskog rata, kada je neznano kako nestao, da bi 1946. godine isto tako neznano odnekud, ipak, bio vraćen.

Pisan je ferogalotaninskim mastilom, na papiru formata 32 dž 44,5 cm, a povezao ga je Gligorije Vozarević, prvi knjigovezac i štampar tadašnje Srbije, koja se grčevito borila za obnovu svoje državnosti. Originalni povez, nažalost, znatno je bio oštećen, u vremenu kada je rukopis nestao, pa je u međuvremenu ponovo ukoričen kožnim povezom.

Objavljivanjem fototipskog izdanja, original Sretenjskog ustava moći će bolje da se zaštiti i očuva za buduće naraštaje. A i to je bio jedan od razloga za ovaj izdavački poduhvat Arhiva Srbije, kako kaže Mitrović.

Sretenjskom ustavu nije se dalo da “živi” ni mesec dana, a već je morao biti povučen, zbog susretanja interesa velikih sila na prostoru male Srbije. Ali je on ostao kao važan pravni spomenik koji svedoči o borbi za državnost i ustavnost Srbije.

U to doba ustavi u ovom delu sveta, kako je to napisao stručnjak za ustavno pravo prof. dr Miodrag Jovičić, bili su još prava retkost. Od balkanskih i srednjoevropskih zemalja, svoj ustav pre Srbije donela je samo Grčka, dok su tri velike sile koje su imale odlučujuću reč u ovom regionu - Austrija, Rusija i Turska - bile ljuti protivnici ustavnosti uopšte, pa samim tim i ustavnosti u Srbiji.

Jaša Prodanović u svom znamenitom delu “Ustavni razvitak i ustavne borbe u Srbiji” donošenje i menjanje ustava u Srbiji tumačio je kao rezultat borbe između vladalaca i naroda. Tako je protumačio i borbe za ovaj ustav, kroz Prvi i Drugi srpski ustanak, pa kaže: “Narod u oba ustanka želi jedno i isto: da mesto nekrštenih Turaka ne dobije krštene; da se obezbedi od samovolje kneza i vojvoda; da mu se ukine kuluk, da dobije dobre sudove i pravedne sudije...”

Sretenjski ustav uglavnom se tretira kao oktroisan ustav. Takvim ga kvalifikuje i Jaša Prodanović, uz obrazloženje: “Velika skupština nije stvarno ni rešavala o ustavu, nego joj je on samo saopšten, pa su se knez, poslanici i velikodostojnici na njega zakleli.”

Profesor Dragoljub M. Popović, u jednom svom ranijem članku, argument za to (da je ovaj ustav oktroisan) pronalazi, između ostalog, i u samoj Miloševoj besedi na Sretenjskoj skupštini u kojoj je kazao da narodu podaruje ustav. Međutim, i pored toga, ne može se poreći njegov veliki značaj. To je, “zaista”, kaže profesor Popović, bio “ustav koji je postavio mnoga slobodoumna načela, ali ih u normiranju ustava nije razradio”, što se posebno odnosi na organizaciju vlasti. I ističe kao da se baš “iza ovog naziru lik, shatanja i plemenite težnje njegovoga pisca”, s jedne strane, i “okolnosti pod kojima je delovao po Miloševome nalogu”, s druge strane. Dimitrije Davidović, koji se smatra autorom (verovatno sa još nekim) ustavnog teksta, bio je “nadahnut slobodoumnom političkom mišlju, ali je istovremeno bio knjažev sekretar i ustav pisao pod njegovim budnim okom”.

Sretenjski ustav je važno svedočanstvo i o nečemu čega u njemu nema, o tadašnjoj diplomatiji u Evropi, na primeru odnosa prema Srbiji. Leopold Ranke ukazao je na jednu baš čudnu činjenicu, da su evropske ustavne države (Francuska i Engleska) želele da knez Miloš vlada neograničeno, dok su apsolutne monarhije (Rusija i Austrija) tražile da se njegova vlast ograniči. Naravno, niti radi Miloša, niti radi Srbije!

Pod pritiskom ovih drugih, Sretenjski ustav je morao biti suspendovan. Ali je njime, ipak, dosta toga pomereno, pa i, zahvaljujući njemu, dosta lekcija naučeno!