Srpska mapa stradanja

Doktor Arčibald Rajs, čuveni švajcarski lekar koji je sa srpskom vojskom i srpskim narodom prošao golgotu u Prvom svetskom ratu, ostavio je u amanet: kada umre da se srce njegovo izvadi, odnese i položi u kapeli na Kajmakčalanu, da tamo počiva uz tela srpskih junaka poginulih u čuvenoj bici na ovom visoko uzdignutom planinskom vrhu (2. 521 metar nadmorske visine). Tokom Drugog svetskog rata iz specijalno urađene urne izvađeno je i nekud odneto Rajsovo srce. Tokom ove, 2009. godine, spomenički kompleks na Kajmakčalanu doživeo je još jedno veliko skrnavljenje. Između kapele, na čijem se vrhu usled zapuštenosti žalosno nakrivio krst, i spomen-kosturnice srpskih boraca, neki „nepoznati junak“ zabetonirao je ploču na kojoj je ispisano: “Oprosti im Gospode. So golema žalost i počit ja ostavame ovaa spomen-ploča za Makedoncite vojnici mobilizirani od srpskata, okupatorska vlast i zaginaa za tugi interesi i podelba na Makedonija. Neka im e večna slavata!” Na ovaj sramni čin, na ovo kukavičko „ispravljanje“ istorije nisu reagovale, koliko je poznato, ni makedonska ni srpska država! U podnožju Kajmakčalana, na planini Nidže, u blizini Bitolja, prema nezvaničnim podacima postoje 44 manja srpska vojnička groblja. Neka od njih je, povodom obeležavanja 91. godišnjice proboja Solunskog fronta, krajem septembra posetila grupa vernika sa Kosova i Metohije. Putovanje su organizovali Planinarsko-skijaško društvo „Kopaonik” iz Leposavića i Pokrajinski odbor Saveza potomaka ratnika Srbije Kosova i Metohije 1912 – 1920. Po povratku, jeromonah Naum je podneo pismeni izveštaj, koji je prosleđen u javnost posredstvom Eparhije raško-prizrenske. Otac Naum u svom izveštaju piše: „Sva groblja, osim groblja u Bitolju, su u veoma žalosnom stanju. Teško su pristupačna, bez putnog prilaza, sakrivena gustom višegodišnjom šumom. Za neka groblja znaju samo stariji lokalni žitelji – Makedonci koji ta šumska mesta posećuju radi lova. Srpska noga pojedina mesta nije pohodila duži niz godina, a da ne govorimo o parastosima ili pomenima srpskih sveštenika na njima. Mali je broj spomenika na kojima se jasno mogu pročitati podaci o poginulom ratniku... Mnoge spomenike je nevreme oborilo, a do mnogih nije bilo moguće doći zbog gustog spleta granja i trnja. Stanje je toliko teško da teže ne može biti. Ono je odraz našeg odnosa prema sopstvenoj svetloj prošlosti.“ Prema Zakonu o ministarstvima Vlade Republike Srbije za groblja i spomen-obeležja u zemlji i inostranstvu nadležan je Sektor za boračko-invalidsku zaštitu pri Ministarstvu rada i socijalne politike. Dragan Jurišić, predsednik Dru­štva za negovanje tradicija oslobodilačkih ratova Srbije do 1918. godine, kaže: „U prošlosti su se menjala razna ministarstva koja su imala nadležnost nad ovim pitanjima, ali ih nijedno nije ozbiljno rešavalo.“ Ipak, nešto se menja: „Saradnja nadležnog ministarstva i Društva je mnogo efikasnija, tako da je omogućena obnova zapuštenih grobalja i spomenika iz slavne srpske istorije, u skladu sa finansijskim mogućnostima resornog ministarstva.“ Mapa Evrope, a delom i Azije i severne Afrike uveliko je iscrtana srpskim grobljima. Gotovo da nema evropske države u kojoj nema srpskih grobova. U zemlji i inostranstvu evidentirano je više od šest hiljada srpskih vojničkih grobalja. Tokom petogodišnjeg istraživanja u Sektoru za boračko-invalidsku zaštitu Ministarstva rada i socijalne politike Vlade Republike Srbije evidentirano je 535 srpskih vojnih memorijala i mesta stradanja u četrdeset država Evrope, Azije, Afrike, Australije i Severne Amerike. To nije konačna brojka, ona se stalno dopunjava novim „otkrićima“. Miro Čavaljuga, pomoćnik ministra za rad i socijalnu politiku, zadužen za ovaj sektor, kaže da je „najveći broj srpskih grobalja u pristojnom stanju“ i ističe da je u poslednje četiri godine, otkad je pomenuti sektor počeo da se bavi poslovima koji su mu stavljeni u nadležnost, obnovljeno više od 200 vojnih memorijala u zemlji i inostranstvu. Čavaljuga predočava da ovaj sektor o stanju srpskih grobalja i spomen-obeležja u svetu izveštavaju srpska diplomatsko-konzularna predstavništva. Ali, javljaju se i naši građani koji žive u tim zemljama, turisti, društva koja se bave negovanjem tradicija, kao i vlasti zemalja u kojima se ona nalaze. Kada se uvidi da je potrebna obnova, napravi se program njihove revitalizacije, koji se potom dostavlja na odobrenje Odboru za negovanje tradicija oslobodilačkih ratova pri Vladi Srbije. Zatim Sektor za boračko-invalidsku zaštitu obezbeđuje iz budžeta sredstva za njihovu obnovu i upućuje ih srpskim ambasadama, koje sklapaju ugovor sa izvođačima radova. Stanje pojedinih spomeničkih kompleksa i grobalja uveliko odražava i odnos prema prošlosti države u kojoj se nalaze – istoriji koja se zbila na njihovoj teritoriji. Spomen-kosturnica na brdu Zebrnjak, u današnjoj državi Makedoniji, podignuta 1937. godine, bila je najmonumentalniji vojni memorijal središnjeg Balkana. Građena je od najtvrđeg bazalta i armiranog betona, a imala je oblik kule-obeliska, visine 48,5 metara. Podignuta je u slavu i čast srpskim vojnicima poginulim u Kumanovskoj bici, 1912. godine. Ovom bitkom je odlučen Prvi balkanski rat: srpska vojska je pobedila tursku i tako označila početak oslobođenja jugoistočne Evrope od Otomanske imperije. U spomen-kosturnici položeni su posmrtni ostaci 678 poginulih srpskih vojnika. Već na samom početku Drugog svetskog rata, bugarske okupacione snage krenule su u rušenje ovog nadaleko vidljivog zdanja; od nekadašnjeg monumentalnog spomenika ostao je samo njegov donji deo, i on dosta oštećen. Obnavljanje spomenika vlasti Makedonije nisu dozvolile. U međuvremenu i sama okolina spomenika izgubila je prirodnu ambijentalnu spomeničku vrednost, pošto je u blizini otvoren – kamenolom.   Srpska groblja u Makedoniji danas su uglavnom urušena, a neka spomen-obeležja su u međuvremenu i nepovratno uništena. Takav slučaj zadesio je i spomen-kapelu sa kosturnicom, u kojoj je sahranjeno 6.000 palih ratnika na Bregalnici, Ovčem, Ježevom i Kalimanskom polju i Rajčinskom Ridu. Na Bregalnici u Drugom balkanskom ratu (1913) vođena je najveća bitka između srpske i bugarske vojske. U njoj je izginulo 16.200 srpskih i 25.000 bugarskih vojnika. U čast oslobodilačke srpske vojske, posle Prvog svetskog rata podignuta je pomenuta spomen-kapela u vizantijskom stilu od tesanog granita i prošarana ciglom. NJena unutrašnjost bila je ukrašena freskama i živopisom. Posmrtni ostaci ratnika bili su pohranjeni u mermernom sarkofagu. Za vreme Drugog svetskog rata Bugari su srušili do temelja kapelu sa kosturnicom, a posle rata na ovom mestu je podignuta meteorološka stanica! Posmrtni ostaci ratnika i danas se mogu naći na tridesetak centimetara ispod zemlje. Sličnu sudbinu je doživela i spomen-kapela sa kosturnicom kod Železničke stanice u Štipu. U toku Prvog svetskog rata bugarska vojska je na ovom području pretrpela težak poraz od srpske vojske. Kada se rat završio, na varoškom groblju podignuta je spomen-kapela sa kosturnicom, u kojoj su pohranjeni posmrtni ostaci 1.300 boraca. Oko spomenika bili su grobovi palih ratnika. U toku sledećeg, Drugog svetskog rata, bugarska okupaciona vojska je srušila i ovu spomen-kapelu. Na području Skoplja i u vreme balkanskih i u vreme Prvog svetskog rata, vođene su velike borbe. Zato je deset godina posle velikog rata, na mestu zvanom Keramidinica, kod Autokomande, podignuta spomen-crkva Sv. arhanđela sa kosturnicom, u kojoj su pohranjeni posmrtni ostaci 3.200 palih ratnika sa Gazibabe, Topane i gradskih grobalja. U neposrednoj blizini crkve nalazilo se i groblje na kome je bilo sahranjeno nekoliko hiljada ratnika palih u borbama na Kumanovu, Skoplju i za vreme proboja Solunskog fronta. Groblje je prvobitno i po površini bilo veliko. Međutim, kako se Skoplje širilo, tako se groblje smanjivalo. Sredinom osamdesetih godina ono se svelo samo na prostor oko crkve, a danas od njega nema ni traga. Srušena je i u šut pretvorena i spomen-kapela sa kosturnicom u Kučkovu, nadomak Skoplja. Minirali su je bugarski vojnici za vreme Drugog svetskog rata. Ista sudbina zadesila je i spomenik streljanim srpskim omladincima-izbeglicama 1915. godine, u selu Ramne kod Ohrida. O srpskom stradanju na području današnje Republike Makedonije svedoče 34 registrovana vojna memorijala i mesta stradanja. Među njima je i Srpsko vojničko groblje u Bitolju, koje se nalazi pri ulazu u grad, s južne strane. Tamo je sahranjeno između četiri i šest hiljada srpskih vojnika iz ratova od 1912. do 1918. godine... Put srpske vojske u Prvom svetskom ratu vodio je preko Grčke. Otuda u ovoj zemlji više velikih grobalja i spomen-obeležja (17 registrovanih) koji podsećaju na to vreme. Najpoznatije je Srpsko vojničko groblje na Zejtinliku, u Solunu, koje se nalazi u sklopu vojničkih grobalja francuskih, italijanskih, engleskih i ruskih vojnika poginulih na Solunskom frontu. Kompleks groblja podignut je na prostoru na kome se do 1916. godine nalazila Glavna vojna poljska bolnica srpske vojske, u sklopu koje je nastalo groblje za preminule; vremenom je preraslo u sadašnji kompleks. Centralni deo ovog kompleksa čini Srpsko groblje. U središtu njegovom je kapela ispod koje se nalazi kosturnica u kojoj su pohranjeni posmrtni ostaci 5.580 srpskih boraca poginulih na Solunskom frontu. Oko kapele sa kosturnicom nalazi se deset parcela na kojima je sahranjeno 1.440 srpskih boraca. A tu su i dve zajedničke grobnice: 78 nepoznatih srpskih ratnika prenetih sa Solunskog fronta i 217 nepoznatih srpskih boraca-zarobljenika prenetih iz Carigrada. U sklopu Srpskog groblja nalazi se i tzv. Partizansko groblje, na kome je sahranjeno 126 interniraca i zarobljenih partizana stradalih u Drugom svetskom ratu u nacističkim logorima „Pavlou Mela“ i „Harmenkaj“ u Solunu. Posle povlačenja preko Albanije, Srpska vojska se 1916. godine iskrcala na Krfu. Ovo mesto, u Guviji, kasnije je obeleženo spomen-pločom, u znak sećanja na ovu epopeju. Na Krfu, u Agios Mateosu, nalazi se i poseban spomenik posvećen palim borcima slavne Drinske divizije i savezničkim ratnicima na Kajmakčalanu i Bitolju. Na kilometar od gradske luke na Krfu nalazi se ostrvce Vido. Na njemu je bila smeštena bolnica za srpske vojnike. Tridesetih godina XX veka ovde je izgrađen mauzolej sa kosturnicom, u koju su, u metalnim sanducima, smešteni posmrtni ostaci 1.232 srpska borca, dok su u vrećama kosti 1.532 vojnika zazidane u bočnim kulama. Mauzolej je povezan sa „Plavom grobnicom“: kada više nije bilo mesta za sahranjivanje na kopnu, preminuli srpski borci spuštani su u more, kraj ostrva Vido, u „Plavu grobnicu“. Računa se da je ovde, na Vidu, u vodama Jonskog mora, kao i na drugim grobljima na Krfu sahranjeno više od 20.000 preminulih srpskih boraca. U znak pijeteta prema palim borcima svi trgovački brodovi, kada prolaze ovim pravcem, spuštaju zastave. Grobovi na tri kontinentna Od Skadra do Sibira i Bizerte Hiljade srpskih boraca palo je i na području današnje Albanije za vreme balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. Prema ranijim podacima, srpskih vojničkih grobalja bilo je u mnogim mestima. Među najpoznatijima su groblja u Skadru, Tirani (kosturnica u kojoj je sahranjeno 400 palih boraca u balkanskim ratovima i u Prvom svetskom ratu), Korčki (groblje iz istih ratova), Lešu, Kavaji, Draču, a u Arti (selo kod Valone) nalazi se zajednička grobnica umrlih u prihvatnom logoru pred odlazak srpske vojske na Krf (januar – mart 1916). Na groblju u Sofiji, u Bugarskoj, postoji ograđena parcela sa spomen-pločom palim srpskim vojnicima i zarobljenicima iz balkanskih ratova i Prvog svetskog rata, sa imenima nekoliko stotina tu sahranjenih. U Rumuniji su registrovana 22 srpska vojna memorijala i mesta stradanja. U Medžidiju se nalazi spomen-kosturnica ratnika Prve srpske dobrovoljačke divizije, koji su pali u borbama od 25. avgusta do 19. septembra 1916. godine protiv austrougarske vojske. Računa se da je ovde sahranjeno oko 8.000 srpskih boraca. Spomenik i grobovi srpskih vojnika skončalih u Prvom svetskom ratu nalaze se i na pravoslavnom groblju u gradu Aradu i njegovoj okolini, gde se za vreme Prvog svetskog rata nalazio logor. Prema nekim podacima, tada je na tom terenu od tifusa i drugih bolesti umrlo više od 2.000 zarobljenika. U prošlosti ovaj teren je više puta prekopavan i kosti sakupljane. Na teritoriji Mađarske registrovano je 46 memorijala. U većini njih su sahranjeni srpski borci iz Prvog svetskog rata: Segedin, Šiklaš, Baja, Sekešfehervar, Šopronbanfalva... U više mesta na vojničkim grobljima, na nadgrobnim spomenicima sahranjenim Rusima, Rumunima i Mađarima, nalaze se i imena srpskih ratnika iz Prvog svetskog rata. Nažalost, u pojedinim mestima u Mađarskoj, na lokacijama gde su sahranjeni srpski borci, više ne postoje groblja. Tako više nema nikakvih oznaka o postojanju Srpskog vojničkog groblja na Rakockom groblju u Budimpešti, kao i sedam grobalja u Cegledu i Sobatehelju. Zanimljivo je da brojčano najviše vojnih memorijala i mesta stradanja ima u Austriji, čak – 83. Na vojničkom groblju u Ašahu sahranjeni su posmrtni ostaci 6.029 ratnika iz Prvog svetskog rata, od kojih je 5.360 Srba. Na groblju u Grajenkirhenu smatra se da je sahranjeno više od 6.000 umrlih interniraca u Prvom svetskom ratu. Na groblju u Mauthauzenu sahranjeno je oko 8.000 srpskih boraca. Groblja iz Prvog svetskog rata nalaze se još u Kajzenstejnbriku, Brukendaru, Nežideru, Gredigru, Barizofu, Lincu i Gracu. Na području ove zemlje nalaze se i groblja jugoslovenskih boraca iz Drugog svetskog rata, kao i umorenih u tri tadašnja nacistička logora. U Francuskoj, pored srpskih grobalja iz Prvog svetskog rata, jugoslovenskih iz Drugog svetskog rata i drugih spomen-obeležja, ima ukupno 26. Među njima su i spomenik kralju Petru I i kralju Aleksandru u Parizu. Na afričkom kontinentu nalaze se 24 srpska groblja. Najveća i najpoznatija su groblja u Tunisu, u Menzel Burgibi i Bizerti, u kojima je sahranjeno 2.500 srpskih vojnika. Tu je i srpsko vojničko groblje koje se nalazi u sklopu savezničkog groblja u predgrađu alžirskog grada Deli Ibrahim. Ovde je sahranjeno 339 srpskih vojnika iz Prvog svetskog rata umrlih u francuskim bolnicama u Alžiru. Ranije se ovo groblje nalazilo u blizini glavnog grada Alžira, u mestu Tamenfousta, u krugu vojnopomorske baze. Groblje je dislocirano, uz srpsku saglasnost, a na zahtev alžirskih vlasti i o njihovom trošku. Sporazumi o zaštiti memorijala Posle mnogo godina nemara (nekad, reklo bi se, i namerne zapuštenosti), Vlada Srbije krenula je da, koliko-toliko, zaštiti od daljeg urušavanja srpska groblja i vojne memorijale u svetu. Sa Vladom Slovačke potpisan je sporazum o uzajamnoj zaštiti vojnih memorijala, a u pripremi su i sporazumi (na predlog srpske strane) sa Makedonijom, Grčkom, Rumunijom, Austrijom, Mađarskom, Češkom, Francuskom, Italijom... Srbija preuzima na sebe obavezu da brine o memorijalima tih zemalja u Srbiji, a one o srpskim memorijalima na svojoj teritoriji. Tamo gde nije moguće uspostaviti takav, uzajamni odnos, kako napominje pomoćnik ministra Miro Čavaljuga, o srpskim grobljima u svetu brinuće se posredstvom srpskih diplomatsko-konzularnih predstavništava.