Velike i male smrti

PREDSTAVA: Nije smrt biciklo (da ti ga ukradu) Biljane Srbljanović REŽIJA: Slobodan Unkovski; POZORIŠTE: JDP (Scena „LJuba Tadić“) Kako i ona sama redovno ističe, Biljana Srbljanović kao da godinama piše komad u nastavcima. I u njenoj novoj drami neobičnog naslova Nije smrt biciklo (da ti ga ukradu) susrećemo se s temama straha od starosti, bolesti i smrti, te međusobnog sadomazohističkog mučenja roditelja i dece; miljeom patrijarhalno surovog i tranzicijski korumpiranog srpskog društva; dramskom kompozicijom s nekoliko vešto, samo ovlaš povezanih paralelnih priča; likovima staraca koji mogu da iživljavaju moć samo nad svojom decom i likovima te njihove ostarele, a neodrasle dece koja trpe tlačenje, sveteći se na sitno. Sličnost se ogleda i u tome što autorka nekim oniričkim, zaumnim motivom misaono spaja i produbljuje, na simboličkoj ravni, te pojedinačne realističke priče. U Barbelu tu funkciju ima lik Lutalice, a ovde zastavnika-samoubice koji, tvrdeći da je „sebi i predak i potomak“, sublimira ideju da su patološki odnosi među generacijama, kao odlika patrijarhalnosti, razlog zašto nam je društvo osuđeno na varvarsku sebičnost, neshvatanje prošlosti, nemoć da se planira budućnost, pakao večite sadašnjosti. Površnom čitaocu preti opasnost da i u ovom, kao i u svim novim dramama Biljane Srbljanović ne vidi – iza razuđenih, intimnih, opšteljudskih i naizgled banalnih sudbina – konkretne probleme opšteg reda. Oni su i dalje, iako ne tako izričito kao u njenim ranim delima, političke prirode. U nepravičnom društvu, ljudi ni u smrti nisu ravnopravni, pa jedna mlada žena avetinjski luta praznom bolnicom, vodeći pod ruku umirućeg oca, jer je celokupno osoblje zaokupljeno, ili im je to izgovor za nerad, patrijarhom koji umire na nekom od gornjih spratova. Smrt patrijarha i višednevna žalost koju ona prouzrokuje je simbolični izraz nasilja koje licemerno društvo vrši nad pojedincem, a autorka taj motiv vrlo suptilno provlači kroz nekoliko pojedinačnih sudbina. Osim Nadeždinog Tate, tu su još dve žrtve Velike Smrti: devojčica-ponavljač kojoj bi, iako je drugari kinje što je razvijenija i starija od njih, neko ipak došao na rođendan da nije višednevne žalosti, i saradnik u sumnjivim poslovima njenog uvek odsutnog oca, kojeg masakriraju patriotski svesni klinci, zato što naručuje muziku dok nacija oplakuje patrijarha, ali i zato što ih ljubav prema blaženopočivšem ne sprečava da pljačkaju pijane luzere... Motiv odsutnih i umirućih očeva može da se shvati i kao jezgrovit simbol raspada patrijarhalnog društva, koje nema snage da preraste u modernu civilizaciju. Svi ovi slojevi mogu se dosegnuti čitanjem drame, ali ne i gledanjem njene postavke na Sceni „LJuba Tadić“ Jugoslovenskog dramskog pozorišta. U režiji Slobodana Unkovskog komad je izgubio onu, za ovu autorku tipičnu čehovljevsku suptilnost u preplitanju fine komike i autentične osećajnosti, jer je reditelj podsticao nagaženu, ilustrativnu, na trenutke i karikiranu scensku igru. Osim ugrožavanja žanrovske ravnoteže i, sledstveno tome, emocionalnog naboja – on se osećao onda kada su same reči uspevale da probije kroz glumu – ova grubost u igri dovodila je i do toga da nisu bili zanatski oblikovani neki delovi priče. U ovakvoj dramaturgiji dovoljno je prečuti jedan suptilno plasiran podatak, pa da se čitave situacije i odnosi uruše, a što za posledicu ima efekat praznog hoda i dosade. Branislav Lečić tumači Ropca kao ljigavog, tragikomičnog, na trenutke i opasnog potrčka svog, zbog sumnjivih poslova odsutnog prijatelja, ali to radi krajnje nagaženo, igrajući na spoljašnji efekat kod publike. To je, međutim, i dalje mnogo više od njegovih partnerki, Slobode Mićalović (Aleksandra) koja ništa nije uradila s, doduše, najslabije napisanim likom, i Ivane Vuković (Debela) koja je uspela da iskaže samo scensku energiju. Svetlana Bojković gradi, takođe komički prenaglašeno,površno i dopadljivo, lik opake desničarske političarke iz stare beogradske porodice, ali ovakva igra čini Gospođu manje opasnom nego u komadu. U tumačenju Gorana Šušljika, Aleksa ima svoje obličije iz drame, on jeste ostareli edipovac, ali dobija i suvišne, dramski nerazgovetne „ukrase“ u vidu karikirane bizarnosti i začudnosti. Jedini lik koji bi, kao što smo već videli, zaista trebalo da deluje onostrano, zastavnik Jokić (LJubomir Bandović), potpuno se utapa u sveopšte glumačko gaženje, usled čega se gubi i pomenuta lajtmotivska priroda njegovog monologa. Najviše ilustrativnosti ima, ipak, u igri Vojislava Brajovića koji „telefonira“ starost a ne tumači lik Tate, te razara psihološki složen, mučan, dirljiv i ironičan kontrast između telesne nemoći i grubosti naravi, a zarad farsičnog spoljašnjeg stava starog namćora. Iako u solistički naštimovanom Brajoviću nema pravog partnera, Anita Mančić uspeva da ubedljivo igra Nadeždu, lik obične, čestite i prpošne žene koja se trudi da sačuva i oca i sebe od njih samih u poslednjim satima njegovog života. Moguća „poetička namera“ Unkovskog da komad Nije smrt biciklo postavi teatralizovano, zaigrano, komički nagaženo i onirično (oniričnosti doprinose, pored već pomenutog, pojava aviona s mrtvim junacima i nerealističke grupne scene) ne može da se prihvati zato što, sve i da je to hteo, nije dobro hteo. Ovim pristupom se ne dobija ništa, a gubi sve – jasnoća priče, suptilan i opor humor i, iznad svega, jake emocije. Kada se svemu dodaju nečitki kostimi Maje Mirković i dekor Valentina Svetozereva, ogromnih razmera a sitne znakovitosti (metafora tesnog sveta ispod trošne tribine okrenute ka velikom prostranstvu), onda se zaokružuje utisak o, za JDP, neshvatljivo lošoj predstavi koju, u čekanju bohumske postavke ove izuzetne drame, treba što pre zaboraviti.