U duhovnoj orbiti Carstva

Kada ulicama Beograda, krajem maja ili početkom juna, krene veličanstvena povorka koju predvode najviši arhijereji Srpske pravoslavne crkve, obučeni u najsvečanije odežde, na kojima se zlatno meša sa jarkim bojama, uz pojanje velikog broja ljudi, koji idu za njima ili ih samo posmatraju sa trotoara, možemo reći da se jedan srednjovekovni događaj preselio u naše vreme. Tako su nekada, u procesijama ulicama Carigrada, išli vizantijski crkveni velikodostojnici, pevali crkvene himne i bili praćeni od žitelja prestonice na Bosforu. Crkvene povorke su jedan od brojnih primera koji pokazuju kako Vizantija i danas „živi sa nama i uz nas“, ističe prof. dr Radivoj Radić, ugledni istoričar srednjeg veka. Da u današnjem svetu vizantijsko nasleđe ne živi samo u crkvenim ceremonijama, umetničkim slikama i drugim medijima, Radić pokazuje i na jednom primeru koji naziva „gotovo banalnim“. „Prostiranje crvenih tepiha prilikom posete stranih državnika, koji koračaju pored postrojene čete gardista u svečanim uniformama“ - ritual je iz Vizantije, koji se danas praktikuje, različitim povodima. U Vizantijskom carstvu „crvena, odnosno purpurna boja je bila simbol carske vlasti: samo je car mogao da nosi odeću crvene boje i niko osim cara nije mogao da potpisuje svečana dokumenta mastilom crvene boje“. Danas, crveni tepih je neizostavno obeležje svih komercijalnih festivala, širom sveta. Brojne druge odbleske vizantijske civilizacije u raznim oblastima savremenog života, opisao je u svojim spisima, među kojima su posebno zanimljivi njegov nepublikovani rad Nasleđe Vizantije i nedavno objavljena knjiga Vizantija i Srbija (Stubovi kulture). Neka od saznanja Radićevih vizantoloških istraživanja, i tvrdnje iz pomenute knjige, koja predstavlja kratku istoriju srpsko-vizantijskih odnosa (šesnaest mini eseja - osam o Srbiji, osam o Vizantiji), najkraće bi se mogla ovako sažeti. „Srbi nisu poslednji Vizantinci“, kako vole da ističu neki „zaneseni rodoljubi“ ili „pomodni ekscentrici“. Vizantija, kao neponovljiv amalgam rimskog državnog uređenja, grčke kulture i hrišćanske vere, nema svog naslednika. Bez obzira na pravoslavnu veru i jezik, današnja grčka država nije naslednik Vizantije, kao što to nije bila ni carska Rusija, „uprkos ne samo religijskim, imperijalnim nego i kulturnim sličnostima“. Srbi su „poput Bugara, Rusa, Rumuna, Gruzina ili Jermena činili jedinstvenu zajednicu naroda, koja se nalazila u duhovnoj orbiti Vizantijskog carstva“ nazvanoj vizantijski komonvelt. Vreme istorijskog kraha Vizantijskog carstva zna se u dan: Vizantija je propala u utorak 29. maja 1453. godine, kada su Turci osvojili Carigrad. Do tog dana, koji prema grčkoj tužbalici „nikada nije trebalo da svane“, jedanaest vekova je trajalo vizantijsko carstvo rođeno, po mnogima, 324. g. n. e, kada je rimski car Konstantin Veliki odlučio da u Vizantion, grad na Bosforu, smesti svoju carsku prestonicu i nazove je Konstantinopolis nova (ili altera) Roma (kasnije Carigrad). Kakvi sve odblesci Vizantije, koje nema više od 500 godina, dopiru do naših dana? Vizantija je, piše dr Radić, u velikoj meri oblikovala privredni sistem turskog carstva. Iz današnje perspektive, vizantijsko nasleđe može se prepoznati i u oblasti prava. Vizantijska jurisprudencija je dala veliki doprinos svetskoj civilizaciji, a jedan od najvećih poduhvata u istoriji prava načinio je car Justinijan Veliki. Primer, druge vrste, predstavlja Šestoknjižje, jedan od najglasovitijih Priručnika zakona u svetu, koji je nastao u Solunu 1345, samo godinu dana pre krunisanja Stefana Dušana za cara. Taj pravni spis je svojim značajem prešao granice tadašnje Vizantije, zbog čega je bio prevođen na mnoge jezike sveta: latinski, ruski, rumunski, bugarski, engleski, nemački... Ekskluzivan je podatak da je kao „zbornik zakona oko pet stotina godina bio jedan od osnovnih pravnih izvora na prostoru Balkanskog poluostrva“. On je bio i „prvi zakonski akt“ u grčkoj državi, stvorenoj 1830. god, nakon što su se Grci oslobodili od Turaka, piše prof. Radić. Uticaj milenijumske civilizacije Vizantije na savremeno doba iskazan je i sintagmom „Vizantija posle Vizantije“. Tu krilaticu uveo je u istorijsku nauku svojom istoimenom knjigom (1935) veliki rumunski istoričar Nikola Jorga. Ubedljivom argumentacijom Jorga je pokazao da je „nimalo zanemarljiv deo vizantijske civilizacije preživeo u okviru Osmanskog carstva“. I nije samo preživeo, nego se i razvijao u „svojevrsnoj zajednici pravoslavnih naroda - Grka, Srba i Bugara“. Duh takvog balkanskog zajedništva prepoznaje se u „opštebalkanskoj pravoslavnoj književnosti“ koja je, po svojim idejama i motivima, bila „i srpska, i bugarska, pa čak i grčka, bez obzira na jezik i recenziju“. U današnjem svetu Vizantija najpunije živi kroz ustrojstvo pravoslavne hrišćanske crkve. Kao civilizacija, Vizantija je imala svoju religiju i izuzetno jaku patrijaršijsku organizaciju, za čije utemeljenje su bili presudno važni sabori 381. i 451. godine. U Vizantijskom carstvu država i carska vlast su bili veliki zaštitnici crkve i pravoslavlja. Stoga je teško objasniti fenomen da su vizantijska država i carevina propale i nestale pre 500 godina, a da carigradska patrijaršija i dalje postoji, „sa aurom najuglednije pravoslavne crkve“. Sem procesija, opisanih na početku teksta, pravoslavne crkve su zadržale svoje bogosluženje upravo onakvo kakvo je bilo u Vizantiji. „Liturgija je gotovo istovetna i obavlja se na isti način kao što je bila i pre hiljadu godina“, piše Radić. Kao civilizacija Vizantija je imala svoju politiku, diplomatiju i ekonomiju, svoje društvo, kulturu i književnost, arhitekturu i umetnost. Sve te sfere milenijumskog života zapadna Evropa je bila „bezrazložno zanemarila“, a za „prezrivu porugu“ prema Vizantiji u evropskoj misli, ponajviše je odgovoran niz istaknutih mislilaca, od Monteskjea, Rusoa i Gibona (najveći istoričar rimskog carstva), do nekih naučnika 20. veka. Radić se posebno bavi odsjajem „vizantijske estetike“ u srpskoj književnosti. Na osnovu analiza Đorđa Trifunovića, uticaj Vizantije prepoznaje u nizu pesama Laze Kostića. Nakon osvrta na pesmu Što mi vene draga moja, Radić izdvaja vizantijske motive u najlepšoj Kostićevoj pesmi Santa Maria della Salute i pokazuje „koliko vizantijske estetike, odnosno same Vizantije ima u poeziji, po mnogima, najvećeg srpskog pesnika“. Zaklinjanja na vernost Našavši se između Rima i Vizantije, Srbi su trpeli uticaje oba sveta i u početku bili kolebljivi i podvojeni oko toga da li se prikloniti vizantijskom pravoslavlju ili rimskom katoličanstvu. Primer srpskog crkvenog dualizma je Nemanjino dvostruko krštenje - prvo ga je pokrstio latinski sveštenik u rodnoj Zeti, a zatim pravoslavni episkop u Rasu... Nemanjin sin je uzeo istovremeno kraljevsku krunu od Rima i samostalnu crkvu od Nikeje. O tome kako su se u to vreme Srbi opredeljivali između Rima i katoličanstva i Vizantije i pravoslavlja, veliki vizantolog Dimitri Obolenski kaže: „Od deset članova dinastije Nemanjića koji su Srbijom vladali između 1168. i 1371. jednog je krstio rimski sveštenik, jednog je krunisao papski legat, jedan je bio pod uticajem katoličanstva svoje žene Francuskinje, jedan je prišao rimskoj crkvi (istina, posle abdikacije), a trojica su, ne sprovodeći u delo konačnu odluku, izrazila spremnost da priznaju papin primat.... Stefan Prvovenčani se zaklinjao na vernost rimskoj crkvi... a i Stefan Dušan je bio spreman da prizna papski primat ukoliko zauzvrat bude imenovan za ’kapetana hrišćanskog sveta’“.