Rečnik srpskog i NIN-ovog romana

Ako niste jezički stručnjak, da li ste se nekada zapitali kakve su strukture sastojci vaše duhovne hrane?

U Institutu za pedagoška istraživanja, u okviru projekta “Jezik u obrazovanju”, započetog 1993. godine, urađena je serija frekvencijskih rečnika savremenih srpskih romanopisaca, dobitnika NIN-ove nagrade u poslednjim godinama proteklog veka. Projekat vodi prof. dr Smiljka Vasić.

Na osnovu ovih istraživanja, nedavno je objavljen Frekvencijski rečnik savremenog srpskog jezika, koji kao autori potpisuju Smiljka Vasić i Dragoljub Vasić.

Namera ovog višegodišnjeg naučnoistraživačkog projekta, kako se navodi u pomenutoj knjizi, pored opšteg teorijskog cilja, bila je da se ispitaju i zabeleže stremljenja i kretanja u oblasti srpskog jezika u našem romanu s kraja DŽDŽ veka. A tu je i pragmatični cilj: da se dobije jedan namenski opšti srpsko-srpski jednotomni rečnik za svakodnevnu upotrebu, koji će poslužiti za upoznavanje jezičke prirode i strukture savremenog srpskog književnog i standardnog jezika i za podizanje lične i opšte govorne kulture.

Frekvencijski rečnik savremenog srpskog jezika nastao je na osnovu frekvencijskih rečnika osam odabranih dela, čiji objedinjeni rezultati, u ovom delu, nose naziv - Skupni frekvencijski rečnik. Za jezičku građu, radi ovih istraživanja, odabrana su dela koja pokrivaju vremenski i tematski period od Hristovog rođenja pa do poslednjih godina DŽDŽ veka, tako što su uzeti Rečnik četiri jevanđelista (iz Novog zavjeta, u prevodu Vuka Karadžića iz 1847. godine) i sedam romana nagrađenih NIN-ovom nagradom: Hazarski rečnik Milorada Pavića, U potpalublju Vladimira Arsenijevića, Bezdno Svetlane Velmar Janković, Mamac Davida Albaharija, Oslobodioci i izdajnici Milovana Danojlića, Fajront u Grgetegu Danila Nikolića i Karakteristika Maksimilijana Erenrajha Ostojića.

Nije slučajno što su odabrani baš ovi romani, jer je reč o delima “nagrađenim od žirija naše najprestižnije nagrade - NIN-ove nagrade” koja, kako naglašavaju pisci Frekvencijskog rečnika, “dokazuje da u narodu koji je pritisnut životnim nestašicama, različitim pritiscima ima snage za duhovno stvaralaštvo i za želju da preživi i da se dokaže i izrazi u svim svojim vrednostima”.

A pošto se u teoriji književnosti roman definiše kao “duža epska forma u kojoj se opisuje život neke ličnosti ili grupe ljudi ili naroda, odabranog zapleta pa do razrešenja zapleta, što je slučaj kao i u Svetom pismu”, to je, kažu, bio razlog da se i tekstovi jevanđelista uzmu za poređenja.

Za izradu ovog rečnika korišćena je celokupna jezička građa, kao potpuno misaono zaokružen korpus, od naslova do poslednje reči (sa svim oblicima) u pomenutim delima.

U Skupnom rečniku ovih dela našlo se blizu pola miliona reči (456 376 tekućih ponovljenih reči), među kojima je 23 189 leksičkih odrednica. Najčešća reč u ovim delima je glagol biti (je), upotrebljen 32 579 puta, što u procentima iznosi 7,1386 odsto. A čak 9 289 reči (leksičkih odrednica) ima frekvenciju jedan (upotrebljene su samo jednom), što ukupno, za sva dela, iznosi 40,05 odsto.

Autori napominju da svaki od rečnika ima podrečnike. Tu je, recimo, rečnik opštih zajedničkih reči za ceo uzorak - one koje su opšteg, neophodnog značaja za sporazumevanje ljudi u zajedničkom životu; zatim reči vezane za temu - tematski rečnik i, treće, ličnosni rečnik i rečnik sagovornika vezan za duhovno i socijalno biće sagovornika. Taj sagovornik je - pisac. “Zato se”, kažu oni, “svi naši rečnici razlikuju po obimu, temi, ličnom izrazu pisca, ali imaju i zajednička svojstva i jezičke strukture i pravila u jezičkom odnosu ponašanja bez čega ne bi bilo verbalnog sporazumevanja”.

Analizirajući uzetu jezičku građu, autori pomenute knjige pozabavili su se i pojavom pokrivenosti teksta: koliko reči bi trebalo da zna čitalac da bi mogao da razume ceo roman. Odgovor glasi: ako savladate i razumete reči koje pokrivaju 75 odsto teksta, razumećete i preostalih 25 odsto nepoznatih reči u tekstu. Tako, kako su ustanovili, da bi se razumelo Sveto pismo, sa 75 odsto pročitanog teksta, potrebno je samo dobro poznavanje značenja prvih 200 najčešćih reči. Za Mamac 400, Karakteristiku 500, Bezdno 600, Fajront u Grgetegu i Hazarski rečnik po 700, Oslobodioce i izdajnike 800 i za U potpalublju 900 leksičkih odrednica.

Sa prvih deset najčešćih reči i sa deset prvih imenica može se naslutiti tema o kojoj se govori. A tih prvih deset najčešćih imenica tematske su ili ključne reči.

U navedenim delima najčešće su korišćene imenice i glagoli, njihova upotreba kreće se od 70 do 80 odsto. Po čestosti imenice su uvek prvog ranga, a glagoli drugog. Ali to nije uvek tako u azbučno-frekvencijskom rečniku oblika, koji obuhvata tekuće ili ponovljene reči. Priređivači ovog rečnika ističu da se uočava tendencija da u velikim romanima, onim koji imaju 8 000 do 9 000 leksičkih odrednica, imenice i glagoli razmenjuju mesta, pa su glagoli prvog ranga, a imenice drugog, “što ukazuje da se pisci u frekvencijskom rečniku oblika razlikuju baš po načinu korišćenja i vrsti reči i broju obličkih, odnosno promenljivih reči”.

Slike ispod kreča U ulazu zgrade Gračanička 16 otkrivene su slike Dragutina Inkiostrija Medenjaka, rodonačelnika srpskog dizajna Stanari Gračaničke 16 u Beogradu uveli su centralno grejanje i odlučili da tom prilikom renoviraju stepenište i ulaz u svoju zgradu. Neki od njih su znali da su se tu svojevremeno nalazile zidne slike koje su posle 1945. prekrečene i zbog toga su rekli majstorima da pažljivo ostružu zidove. Kada su se ispod naslaga kreča pojavile slike, stanari su pozvali beogradski Zavod za zaštitu spomenika kulture. Kustosi su konstatovali da su u pitanju slike Dragutina Inkiostrija Medenjaka. Direktorka Zavoda Vesna Popović-Lončarski objašnjava: “Zgrada u Gračaničkoj 16 je spomenik kulture a sagradio ju je Dimitrije Živadinović. On je bio uspešan trgovac papirom i stoga je odlučio da ulazni hol ukrasi zidnim slikama. Slike su nastale 1905. godine a naslikao ih je Dragutin Inkiostri Medenjak.” To je dekorativno secesijsko slikarstvo sa početka Inkiostrijevog rada u Srbiji. Dragutin Inkiostri Medenjak (1866-1942) bio je Italijan, rođen je u Splitu, i u Srbiju je stigao 1905. godine. NJegova umetnička karijera bila je veoma uspešna i on se danas smatra rodonačelnikom srpskog dizajna. Zalagao se za stvaranje nove narodne umetnosti i u svojim dekorativnim slikama, dizajnu za nameštaj i druga dela primenjene umetnosti transponovao je motive srpskog folklora. Sačuvani su Inkiostrijevi crteži kapitela za koje je on koristio motive sa gusala, a kuća Jovana Cvijića u beogradskoj Ulici Jelene Ćetković predstavlja najbolje sačuvanu celinu koju je on dizajnirao. Inkiostri je oslikao i niz javnih građevina u Srbiji toga doba: Narodno pozorište, Narodnu banku i više ministarstava ali te slike uglavnom nisu sačuvane. Sačuvan je i veoma mali broj njegovih dela primenjene umetnosti. U svojoj knjizi “Moja teorija”, objavljenoj 1924. godine, Inkiostri je napisao “da su Nemci za vreme okupacije iz Beograda odneli gotovo sve moje radove, dok materijalno mnogo skupocenije predmete, poreklom sa Zapada iz istih kuća nisu dirali”. Zbog svega ovoga je otkriće Inkiostrijevih slika u Gračaničkoj 16 značajan događaj. Ipak, slike su u lošem stanju i biće potrebna njihova restauracija. Vera Popović-Lončarski kaže da će biti zatražena pomoć Republičkog zavoda jer on ima slikarsko-konzervatorsku radionicu. V. STOŠIĆ

Uvek trećeg i četvrtog ranga, ukupno sa oko 10 odsto, jesu pridevi i prilozi koji su, shodno svojoj funkciji u tekstu, kvalifikatori vodeće dve kategorije: pridevi - imenica, a prilozi - glagola.

Ostatak od 10 odsto ili nešto više dele preostale vrste reči, koje određuju odnose među glavnim kategorijama reči.

Deset najčešćih reči u Skupnom rečniku su: i, u, sebe (se), da, on, na taj, koji i ja.

A deset najčešćih imenica su: dan, godina, put, vreme, ruka, otac, narod, Isus, život i reč. Konkretno, pak, po pojedinim delima, to su sledeće imenice: u Rečniku četiri jevanđelista: Isus, sin, otac, učenik, Bog, narod, čovjek, dan, Gospod i riječ; u Hazarskom rečniku: sin, godina, Hazar, knjiga, vreme, kagan, rečnik, ime, reč i čovek; u Bezdnu: Julija, Srbija, Mihailo, dan, Knez, Gospodin, Babo, Beograd, godina i narod; u Mamcu: majka, Donald, život, reč, stvar, otac, ruka, traka, put i priča; u Oslobodiocima i izdajnicima: deda, dan, narod, godina, rat, glava, ujak, svet, selo i stric; u Fajrontu u Grgetegu: ruka, Diž, žena, dan, put, godina, čovek, Višnja, Dimitrije i oči; u Karakteristici: dan, pivara, vreme, žena, rat, oči, Nemac, godina, trenutak i put; i u U potpalublju: Anđela, Lazar, Dejan, ruka, dan, vreme, otac, put, Vanja i život.

Kao što se vidi, među deset prvih imenica, pored imena glavnih junaka nalaze se i stvarne zajedničke imenice: put, život, ruka i obavezno one koje određuju trajanje događaja: dan i vreme.

Ove ključne reči, napominju pisci knjige Smiljka i Dragoljub Vasić, s pravom se mogu nazvati tematskim rečima, jer se odnose na glavne junake radnje, na određivanje vremena radnje i postojeće životne prilike. Tih deset prvih najčešćih reči stručno se zovu jezičke univerzalije, jer se nalaze ne samo u jezičkom korpusu srpskog jezika, već i u korpusima drugih indoevropskih jezika.

Autori pri tim zapisuju da se u analiziranim romanima, nagrađenim NIN-ovom nagradom poslednjih godina DŽDŽ veka, “ogleda neka vrsta životne snage koja goni na književno stvaranje, na stvaralački rad, jer prema popisima Narodne biblioteke, roman je u tim vremenima bujao kao što i dan-danas buja, kao izraz duhovne borbenosti srpskog naroda koji je iznenada postao krivac za sve nedaće koje mu se događaju”.

Deset najčešćih glagola u Skupnom rečniku navedenih dela su: biti (u značenju postojati, živeti; u prošlom, sadašnjem i budućem vremenu), hteti, moći, reći, imati, znati (se), kazati (se), doći, videti (se) i morati. Redosled je, kažu autori, određen radnjama koje čoveku omogućavaju da živi i stvara, pa se svi glagoli koji se u obrađenim delima javljaju među prvih deset mogu nazvati egzistencijalnim po svome opštem značenju.

Pridevi koji se najčešće pominju su: velik, hazarski, isti, nov, srpski, star, sav, mali, dobar i ceo. Oni su, kao i imenice, tematski vezani za konkretno delo. Otuda i tesna veza između prvih deset imenica i njihovih karakteristika koje im dodeljuje pisac. Tako, recimo, u Rečniku četiri jevanđelista, pored opštih prideva koji mogu biti prisutni u bilo kom romanskom tekstu, prvih deset očigledno su vezani za prvih deset tematskih imenica: božji, sveštenski, čovečji, nečist; u Hazarskom rečniku to su: hazarski, hrišćanski, hebrejski, jevrejski, grčki; u Bezdnu: srpski, turski; u Mamcu za temu je vezan samo pridev majčin, koji se odnosi na glavnu ličnost romana, na piščevu majku; u Oslobodiocima i izdajnicima: narodni; u Fajrontu u Grgetegu, gde je tema ljubav, tematskim pridevom mogli bi se nazvati pridevi drag i dobar; u Karakteristici samo pridev nemački je vezan za temu, a U potpalublju za temu su vezana imena glavnih junaka, pa su od njih napravljeni pridevi: Anđelin, Lazarov i Dejanov.

Prilozi koji se, ukupno gledano, najčešće pojavljuju jesu: tako, samo, kao, još, sad, više, kako, već, onda i sve.

Deset najčešćih brojeva u Skupnom rečniku su: jedan, drugi, dva, dvadeset, trideset, prvi, tri, sto, devet i četrdeset. Konkretno, kod jevanđelista, prema rangu pominjanja, to su ovi brojevi: dvadeset, trideset, jedan, dva, četrdeset, tri, pet, četiri, sedam i šest.

Najčešće pominjane zamenice u obrađenim delima su ove: sebe (se), on, taj, koji, je, što, svoj, njegov, sav i ovaj.

Kao što se vidi, preovlađuju lične zamenice, među kojima je prvog ranga zamenica trećeg lica jednine on, što je i razumljivo, jer se u romanskoj prozi obično priča o onima koji nisu prisutni.

Predlozi najčešće upotrebljeni su sledeći: u, na, od, s (sa), za, iz, o, po, do i prema.

Deset najčešćih rečca su: ne, ni, li, no, čak, dakle, ipak, baš, da i pak. Od uzvika to su: jest, e, ama, de, Osana, Amin, hej, ah, gle i au. A od veznika: i, da, a, kad, ali, kao, jer, ili, pa i ako.

Na ovaj način pokazana je struktura savremenog srpskog književnog i standardnog jezika. Za ovu sintagmu - književni i standardni jezik - autori Frekvencijskog rečnika ističu u jednoj napomeni da su je koristili kako bi naglasili da pisci govore književnim jezikom, a da ličnosti mogu da govore dijalektom, tako da se u nekim romanima govor glavnih junaka ne poklapa sa govorom pisca, što je očigledno, recimo, u delima Bore Stankovića i Stevana Sremca. Isto tako i u romanu Bezdno, ovde obrađenom, ima razlike između jezika pisca i jezika glavnih junaka: Kneza Mihaila, Anastasa Jovanovića i Kneginje Julije.

Ovim rečnikom, kako kažu i sami njegovi autori, ostavlja se “istorijski zapis književnog izražavanja u jednom kriznom periodu po naš narod s kraja XX veka”.