Srbija, zemlja careva

Područje današnje Srbije, osim Bačke i većeg dela Banata, bilo je sedam vekova u sklopu Rimske imperije. U tom vremenu ovde nastaju veliki gradovi: Sirmijum, Singidunum, Viminacijum, Nais, Ulpijana... Međutim, tek u III veku, kako ističe naš čuveni arheolog Dragoslav Srejović, kultura na teritoriji Srbije prestaje da bude provincijalna, pošto se u to vreme težište rimske politike i kulture iz Italije pomera na podunavske i istočne provincije.

Bilo je to područje rimskog Ilirika, provincije koja je u tom vremenu, tokom III i IV veka, dala više careva. Među njima su i neki od najpoznatijih rimskih careva. Jedni koji su u istoriji zapisani po zlu (Dioklecijan, Galerije...), a drugi koji su zapamćeni po dobru (Konstantin, Justinijan...).

Kada se pogleda ko je od njih kakvu politiku sprovodio i kakvu ulogu imao, videće se da se hrišćanska istorija dobrim delom lomila upravo na Balkanu, gledano bar po poreklu njenih glavnih aktera u tim sudbonosnim događajima.

Jedan od careva koji je svojom vladavinom uveliko obeležio Rimsku imperiju je Dioklecijan (284-305), koji je uveo sistem tetrahije (četvorovlade), po kojem Imperijom upravljaju dva avgusta i dva njihova mlađa savladara, sa titulom cezara.

Zapadni deo Carstva Dioklecijan poverava svom zemljaku i drugu po službi Maksimijanu, dodeljujući mu prvo zvanje cezara, a onda i titulu avgusta, koju i sam ima (s tim što on i dalje ostaje stariji po autoritetu). Potom oni, kao avgusti, svaki sebi, biraju savladare sa titulom cezara. Dioklecijan, na istoku, za cezara uzima Galerija, a Maksimijan, na zapadu, titulu cezara dodeljuje Konstanciju Hloru. Pored toga, i jedan i drugi, te svoje cezare uzeli su i za zetove, a onda ih i – posinili.

Svako je upravljao svojim delom carstva i svako je imao svoju prestonicu: Dioklecijan je živeo u Nikomediji, Galerije u Sirmijumu, Maksimijan u Milanu (kasnije u Raveni), a Konstancije Hlor u Trijeru.

Kada se pogledaju biografije ove četvorice careva, onakve kakve su danas poznate, videće se da među njima postoji još jedna, zemljačka veza: svi su poreklom iz Ilirika.

Jedan od najvećih svetskih stručnjaka za rimsko pravo, profesor beogradskog Pravnog fakulteta dr Obrad Stanojević, piše da je Dioklecijan “poreklom iz naših krajeva”, a da je ime – Diocletianus – dobio po plemenu Diocleati, od kojih je nastao srednjovekovni naziv za Crnu Goru: Duklja. U svojoj čuvenoj Istoriji starog Rima N. A. Maškin piše da se Dioklecijan rodio u Dalmaciji i da je bio sin jednog oslobođenika. A Dalmacija se tada prostirala, na zapadu, od reke Arsije u Istri do, na istoku, duboko u teritoriju današnje Srbije, “obuhvatajući Čačak, pa možda i Rudnik”. Da je bio poreklom iz ovih krajeva, može se zaključiti i po tome što je na obali Jadranskog mora sebi podigao velelepnu palatu, u koju se povukao posle silaska sa vlasti.

Za Maksimijana (286-305. i 307-311) navodi se da je rođen u okolini Sirmijuma (današnjoj Sremskoj Mitrovici). Poznati engleski istoričar Edvard Gibon piše da je “bio seljačkog porekla, poput Aurelijana, sa teritorije Sirmijuma”. Opisuje ga kao neukog u književnosti i ravnodušnog prema zakonima, koji je po prostoti izgleda i ponašanja odavao niskost porekla. Rat je, kako smatra, bio jedini zanat kojim se bavio.

Konstancije Hlor (293-306), takođe je poreklom iz Ilirika, bar kako je to zabeleženo, sa potpisom Aurelija Viktora, u životopisu careva (Illyricum patria fuit). Ima mišljenja da on, po ženskoj liniji, vodi poreklo od carske porodice Klaudija II Gotskog, a što se saznaje iz spisa Historia Augusta, gde se navodi da Klaudijev unuk Eutropije potiče iz ugledne dardanske porodice. A Eutropije je bio otac Konstancija Hlora. Taj rodoslov, ipak, nije sasvim dokazan. Ali, ono što se prihvata kao izvesno, jeste da su Konstancije Hlor i njegova supruga Jelena, za koju ovdašnja predanja kažu da je iz Dalmacije, u Naisu (Nišu) dobili sina Konstantina, koji će svojim zaslugama i slavom stečenom na carskom prestolu zaseniti sve dotadašnje rimske careve!

Za Galerija (293-311), čoveka niskog porekla, ali velikog vojnika, kako ga je opisao, profesor Dragoslav Srejović kaže da je bio “rodom iz Crne Reke, iz jednog mesta pokraj današnjeg Gamzigrada”. U Epitomama, koje se vezuju za ime Aurelija Viktora, navodi se da je Galerije rođen i sahranjen u Priobalskoj Dakiji, u mestu koje je po svojoj majci Romuli nazvao Romulijanum. Dileme gde se konkretno nalazi to mesto definitivno su otklonjene 1984. godine, kada je u ruševinama monumentalnog kasnoantičkog zdanja u Gamzigradu (u istočnoj Srbiji) pronađen kameni blok s uklesanim natpisom FELIX ROMULIANA. Time je ustanovljeno da je, u stvari, Gamzigrad – Romulijana. Tako se došlo i do zaključka da je upravo to mesto gde je rođen i sahranjen imperator Galerije. Profesor Obrad Stanojević smatra da je Romulijana bila pandan Dioklecijanovoj palati u Saloni, ali da se Galerije u njoj nije mnogo zadržavao; njome je najviše hteo da zadivi svoje zemljake.

Trojicu od četvorice ovih vladara njihov savremenik Laktancije “crta” (opisuje) najcrnjim bojama: za Dioklecijana, pored ostalog, kaže da “taj pronalazač zločina i majstor zala, dok je sve uništavao, nije mogao ruke da uzdrži ni od Boga”; za Maksimijana veli da je bio “vrlo sličan” Dioklecijanu, zaključujući da “ne bi ni mogli da budu u tako odanom međusobnom prijateljstvu da obojica nisu imali isti duh, isti način mišljenja, jednaku volju, jednako rasuđivanje”; za Konstancija, pak, napominje da je “bio potpuno drugačiji od ostalih i dostojan da sam vlada zemljom”; dok za Galerija piše da je bio “gori ne samo od one dvojice, koje smo mi iskusili u naše vreme, već uopšte, od svih zlih careva”.

Ovakve ocene potkrepljuju i zapisi jednog drugog njihovog savremenika – episkopa kesarijskog Jevsevija.

Dioklecijan je u istoriji ostao zapamćen kao vladar za čije vreme je pokrenut najveći progon hrišćana. Svedočenja iz tog vremena kazuju da je na Dioklecijana najviše uticao da krene u te progone njegov cezar, zet i posinak Galerije (a na ovoga je opet najviše uticala njegova majka Romula). Wegova mržnja prema hrišćanima pokazala se sasvim otvoreno posle povlačenja sa vlasti Dioklecijana i Maksimijana (305. godine), kada se on (Galerije) nametnuo ne samo za prvog vladara Carstva, nego i, kako je smatrao, jedinog vladara sveta. Progoni su se nastavili gotovo sve do njegove smrti, 311. godine, kada je, pritisnut teškom bolešću, bio primoran, nepodnošljivim bolovima, da prizna Boga i da izda edikt kojim se obustavljaju progoni hrišćana.

Prema onome što su zapisali i lično posvedočili savremenici progona hrišćana za vreme Dioklecijana, njegovih savladara i naslednika, u njima je pogubljeno na stotine hiljada pripadnika Crkve, što je više nego u svim ranijim progonima zajedno.

Sa Galerijem se završava jedna mračna etapa istorije. Nastupilo je potom vreme koje će obeležiti drugi njegov zemljak, rođen u Naisu, jedan od najznačajnijih careva ne samo u rimskoj istoriji, nego uopšte u istoriji sveta – Konstantin Veliki. Najveća njegova zasluga jeste što je sa svojim savladarom Licinijem 313. godine u Milanu izdao edikt kojim se hrišćanima omogućava slobodno ispovedanje vere. A onda i mnogo toga učinio da hrišćanstvo veoma brzo od progonjene religije postane vladajuća vera u rimskoj državi.

Profesor Srejović, bez ikakve rezerve, saopštava da je i Konstantinovom savladaru Liciniju teritorija Srbije bila “zavičajna zemlja”, ali da on za vreme svoje kratke vladavine nije stigao mnogo da učini za svoj rodni kraj.

Konstantin je, pak, u svom zavičaju, u Medijani, nadomak rodnog grada, na prostoru od oko četrdesetak hektara, sagradio velelepni i raskošno uređeni letnjikovac, sa više različitih građevina. A i sam Nais u njegovo vreme doživeo je veliki procvat.

Svakako, njegov neuporedivo najveći građevinski poduhvat jeste podizanje “novog Rima”, svoje nove prestonice – Konstantinopolja – na Bosforu, koji i deli i spaja Evropu i Aziju.

Posle Konstantinovog približavanja hrišćanstvu i uzimanja Carigrada za novu prestonicu, kako ističe u svojoj Istoriji Srba Konstantin Jireček, pojačana je važnost Balkanskog poluostrva koje je, i bez toga, već bilo steklo prednost zbog mnogih ilirskih vojničkih careva.

Konstantina Velikog nasledila su trojica njegovih sinova – Konstantin II (imao je tada 20 godina), Konstancije (16) i Konstans (15) – oni su posle očeve smrti, 337. godine, svi sa titulom avgusta, došli u Viminacijum (Kostolac) radi dogovora, a onda svako otišao na svoju stranu. Međutim, nisu se proslavili, pogotovo u bratskoj slozi. Srednji Konstancije (po jednima, rođen u Sirmijumu, a po drugima, u Singidunumu) godine 351. sjedinio je svu vlast nad Carstvom u svojim rukama, obnovivši pri tom arijanstvo, koje je prethodno otpalo i odbačeno od hrišćanstva.

Posle smrti Konstancija, dve godine vladao je Julijan (361-363), koji je zbog svog neprijateljskog stava prema hrišćanima i pokušaja da povrati dominantan položaj paganstva, nazvan – Otpadnik. Wega nasleđuje car koji je rođen u Singidunumu (Beogradu) – Jovijan (363-364). Nažalost, on je, usled smrti, vladao tek manje od godinu dana. Ali, pošto je bio hrišćanin, uspeo je da za to kratko vreme ukine Julijanove edikte protiv hrišćana.

Vojska potom za cara proglašava Valentijana (364-375), a on za savladara uzima svog brata Valensa (364-378). Kao mesto njihovog rođenja navodi se Cibala (Vinkovci), u današnjoj Hrvatskoj. Jedno od svedočanstava za njih kazuje da su se “dolazeći iz Trakije, zaustavili u Naisu, gde su u predgrađu koje se zove Medijana podelili pratnju”. Inače, o Valentijanovom boravku u Naisu svedoči i više edikata koje je tu izdao 364. godine.

Car koji je uz Konstantina Velikog nesumnjivo najviše zadužio svet, jeste Justinijan (527-565). I on je poreklom iz ovog podneblja. Mesto njegovog rođenja locirano je na prostoru između Leskovca i Skoplja. Međutim, arheološka istraživanja sa sve većom verovatnoćom potvrđuju da je to – Caričin Grad kod Lebana. Profesor Obrad Stanojević ističe da ima više razloga po kojima se Caričin Grad može smatrati za rodno mesto Justinijana, pa otuda i pita: Zar bi se tako zvao da neka žena u njemu nije rodila budućeg cara? Pored toga, kada je Justinijan počeo da obnavlja gradove i da im daje nova imena, među prvima je obnovio ovaj i dao mu naziv Justiniana Prima. Nije li to počast koju je imperator dodelio svom rodnom mestu?

Ove razloge izneo je i Piteru Berksu i Grantu Meklaudu, sa Univerziteta u Edinburgu, prilikom njihovog boravka u Srbiji, pa su ih oni prihvatili i uneli u predgovor potonjeg (1987. godine) prevoda na engleski jezik Justinijanovih Institucija. Profesor Stanojević kaže da su mu i arheolozi iz mešovitog srpsko-francuskog tima koji sada radi na istraživanju Caričinog Grada potvrdili da više nema gotovo nikakve sumnje da je upravo tu rođen Justinijan.

Po ovom vladaru ime je dobio još jedan grad u blizini – Justiniana Sekunda, što je, u stvari, obnovljena Ulpiana, na južnom kraju Kosova polja, danas sa imenom Lipljan.

Pored toga što je obnovio više gradova, Justinijan je podigao i najveću crkvu ne samo svoga vremena, nego i vekovima posle toga – Svetu Sofiju (Aja Sofija), crkvu “Svete Mudrosti”, u Carigradu.

A nadasve, kodifikujući vekovima stvarano rimsko pravo, stvorio je i najveći “hram” prava. Pod njegovim patronatom sačinjen je zbornik, kasnije nazvan Corpus iuris civilis (zbornik građanskog prava), koji će zasvagda poneti epitet najznačajnijeg pravnog zbornika u istoriji – i po svom sadržaju i po uticaju koji je imao na potonji razvoj prava, odnosno državno-pravnih sistema.

Ovaj zbornik čine: Digesta, u kojem su fragmenti iz spisa klasičnih rimskih pravnika; Institucije, koje su predstavljale zvaničan uybenik, ali čiji su paragrafi imali i zakonsku snagu; Justinijanov kodeks (zbornik ponovnog čitanja), sa ranije donošenim zakonodavnim odlukama, koje su sada revidirane i prilagođene novom vremenu; i Novele (novi zakoni), koje su imale karakter izmena i dopuna odredbi iz Kodeksa.

(U ovaj zbornik nije ušao prvobitni kodeks carskih odluka, pošto je u međuvremenu izgubljen, ali s obzirom na to da je kasnije sačinjen nov dopunjeni kodeks, šteta nije prevelika.)

Profesor Stanojević napominje da, prema raširenom mišljenju, dve knjige koje su najviše uticale na razvoj evropske civilizacije i koje su najviše citirane, bile su Biblija i Justinijanova Digesta.

Sa gotovo četrdeset godina vladavine, Justinijan je podelio vreme u istoriji, između starog i srednjeg veka, ali i između dve velike civilizacije. Neki ga smatraju poslednjim rimskim, a neki prvim vizantijskim carem! Jedno je, ipak, sigurno – bio je jedan od najvećih vladara u istoriji ovoga sveta.

Istoričari pominju mogućnost da je na području rimskog Ilirika rođeno još nekoliko rimskih careva. Smatra se, recimo, da je samo nekadašnji glavni grad Panonije (Sirmium), sa okolinom, dao šest careva. Tako, navodi se da je, pored već pomenutih careva, “u okolini Sirmijuma” rođen Dekije Trajan, koji je bio romanizovani Ilir, zatim da su iz ovog grada i carevi Aurelijan i Prob... Ima mišljenja da iz Ilirika potiču i Klaudije, i Gracijan, i Konstantin III, dok je za Justina I (strica i poočima cara Justinijana, po kojem je on i uzeo ime) to gotovo sasvim izvesno.

Područjem današnje Srbije krstarili su i mnogi drugi carevi, koji za njega nisu bili vezani svojim poreklom. Neki su upravo ovde dobili carske titule. Tako, navodi se da je u Sirmijumu, 6. januara 378. godine, krunisan za cara Teodosije Veliki (378-395), jedan od najznačajnijih rimskih careva, koji je hrišćanstvo proglasio za zvaničnu religiju rimske države.

Od mesta rođenja ipak je neuporedivo važnije ko je šta učinio.

A kao što se vidi: one koji su sejali zlo pobedili su oni koji su širili dobro!