Kad je Beograd bio svet

Znate li kako se zovu vaši preci posle čukundede, na primer? Znate li ko vam je navrdeda, askurđel, kurđel, kurebalo, sukordov?

Ako znate, javite nam se da ovu priču o beogradskim porodicama sa zadovoljstvom nastavimo. Za početak, mi vam predstavljamo potomke porodica Leko i Kalef koji svedoče o svojim precima.

Ove godine, aprila meseca, umro je gospodin Marko D. Leko, profesor Beogradskog univerziteta, koji je ostavio za sobom obimnu građu i rodoslovna stabla svoje porodice koja broje oko 2 000 članova. U rodoslovima se, naravno, osim porodice Leko, pojavljuju i mnoge druge porodice koje su bile u najbližem srodstvu sa njom. Tu su prezimena Pešika, Antula, Naslas, Radojlović, Veličković, Garašanin, Aranđelović. Na ovom mestu je Marko D. Leko napisao da je on potomak svih tih porodica. Zatim su tu porodice Adamović, Ambler, Adžemović, Badžak, Belić, Belousov, Bukovala, Baša, Vlastari, Gavrilović, Granata, Gudović, Danić, Deroko, Đaja, Đorđević, Đurić, Ejdus, Živadinović, Jovanović, Karamarković, Kiki, Kalanj, Knjazev, Kumanudi, Liler, Maksimović, Mandić, Milenković, Milovanović, Nižetić, Nemanjić, Oklobdžija, Papanasko, Pelivanović, Plećaš, Purić, Ranojević, Ružičić, Spiridonović, Stanković, Stevanović, Stojisiljević, Tomašević, Urbanova, Hristić, Cincar-Janković, Černe i mnoge druge. Ukupan broj prezimena koji tvori rodoslovna stabla porodice Leko veći je od broja 400.

Među potomcima su bili trgovci, hemičari, zubari, veterinari, arhitekte, inženjeri, pravnici, ekonomisti, oficiri, sveštenici, monasi, teolozi, matematičari,lingvisti, književnici, pijanisti, violinisti, profesori univerziteta, političari...

Gospodin Marko D. Leko u tekstu “Istorija moje porodice”, objavljenom u Godišnjaku grada Beograda 2004. godine, nabraja poznate ličnosti koje su bile iz porodice Leko i u srodstvu sa njom pa tako čitamo imena Toma M. Leko (1814-1877), Marko T. Leko, Dimitrije T. Leko, Ipokrit (Vladan) T. Đorđević, Aleksandar M. Leko, Miodrag Maksimović Maks, Predrag Ejdus, Sofija-Soja Jovanović, Nevenka Urbanova, Katarina Granata, Ilija Garašanin, Arsenije Loma, Jovan-Vava Hristić, Aleksandar Đaja, Toma Cincar-Janković, Olga Spiridonović, Milan Gavrilović, Leon Kojen...

Leko su poreklom Cincari, a u krvnom srodstvu su bili sa Srbima, Grcima, Crnogorcima, Makedoncima, Turcima, Hrvatima, Slovencima, Austrijancima, Nemcima, Francuzima, Britancima, Švajcarcima, Amerikancima, Kanađanima, Kinezima, Haićanima... Po veroispovesti, u porodicama Leko bilo je pravoslavaca, katolika, protestanata, anglikanaca (evangelista), Kopta, Jevreja, muhamedanaca i ateista.

U kući gospodina Milana D. Leka, hemičara, brata Marka D. Leka, postoji uramljen tekst natpisa na nadgrobnom spomeniku njihove čukunbabe Ane M. Leko koja je preminula 20. januara, odnosno 8. februara 1853. godine. NJen sin Toma M. Leko dao je da se po tadašnjem običaju na njenom nadgrobnom spomeniku ukleše njena kratka biografija, naravno, predvukovskim pismom. Iz tog teksta se vidi da je dotična Anna, kako je napisano njeno ime, rođena 1791. godine, da je preminula 1853. a da je u Beogradu proživela 32 godine, što govori da je sa porodicom u Beograd prispela 1820. godine.

Muž Anne M. Leko bio je Marko Č. Leko za kojeg se ne zna kada je rođen, ali se zna da je to bilo u Vlahoklisuri (danas Klisura), petnaestak kilometara vazdušnom linijom istočno od Kastorije u Grčkoj. Odatle je pred zulumom Ali-paše Tepedelenlije iz Janjine pobegao u Austriju, u Belu Crkvu u Banatu i tu se 1812. oženio dotičnom Annom, čija dva slova n u imenu svedoče da je i ona bila Cincarka. Doduše, treba reći da su Cincare u Grčkoj zvali Vlasima, jer su Vlasi praktično svi narodi koji žive autohtono među drugim narodima. A pravo ime ove skupine koja je iz Grčke morala da beži pred turskim zulumom, jeste Aromuni.

Marko Č. Leko je bio trgovac i u Beogradu je imao trgovačku radnju u današnjoj ulici Vase Čarapića, u bloku između sadašnjih ulica Vasine, Zmaj Jovine, Čika LJubine i Marka T. Leka. Ova poslednja je dobila ime po njegovom unuku. Uz to je bio i Milošev tatarin, što će reći da je u vreme vladavine Miloša Obrenovića prenosio poštu iz Beograda za Carigrad i nazad. Na jednom od tih putovanja 1832. dobio je koleru, umro i ne zna se ni gde je ni kada sahranjen. Na dopisu koji se čuva u Arhivu Srbije, on se potpisao kao Marko Čočo Leko, što znači da se njegov otac zvao Čočo (Jorgo). Iz nekih dokumenata nađenih u Arhivu Srbije može se zaključiti da je Markov otac Čočo Leko bio sin izvesnog Marka i da je imao i brata Duku.

Zanimljivo je locirati Beograd u to vreme kada su u njemu živeli prvi preci Lekovih. Pre svega, u to vreme nema imena ulica i prvi predlog za imenovanje beogradskih ulica doći će tek 1848. godine. Odnosio se na 30 sokaka užeg gradskog jezgra varoši u šancu. Dakle, Beograd pre toga nema imena ulica, ni brojeve. I tako je, pre više od jednog veka, sokak “Od crkve do Veličkovića dućana” (Veličkovići su preci Lekovih, od izvesnog Velička Đorđevića), imenovan Glavnom čaršijom, a sokak “Od Veličkovića dućana do Dortćiola” dobio je ime Zerečka čaršija.

Gospodin Milan D. Leko, profesor Univerziteta u penziji, autor knjige “Ulice i trgovi Beograda od 1872 do 2003”, rođeni brat Marka D. Leka, kaže da je poput Lekovih i Kalefovih, jednako stara i beogradska porodica Pešika:

“Moj pradeda se oženio iz te porodice Anom Pešika koja je bila unuka Konstantina Pešike, koji je bio sin Duke Pešike. A Duka je bio čuveni trgovac sa Zereka. Za neupućene, Zerek se nalazio od današnje Ulice kralja Petra; tačnije, od Uzun Mirkove prema Dušanovoj. Tu su bile trgovačke radnje i Duka Pešika je bio najbogatiji trgovac, jedini čije su radnje bile sazidane od tvrdog materijala, sve ostale su bile drvene. Jednom prilikom je moj brat Marko kopirao ova rodoslovna stabla u kopirnici preko puta i devojka koja je kopirala kazala mu je da njen mladić nosi prezime Pešika. Ispostavilo se da je on potomak te porodice i da u porodici postoji i Duka Pešika, koji očigledno nosi ime po prvom pretku u Beogradu.”

Te, 1820. godine, na primer, u Beogradu živi 4.500 stanovnika, što će reći nešto više od punog Centra “Sava”! Gospodin Milan D. Leko kaže da su tadašnje porodice uglavnom bile u srodstvu, ako nisu bili rođaci, bili su kumovi. I svedoči dalje:

“Marko Čočo Leko i Anna Leko imali su kćeri Mariju i Milenu i sinove Aleksandra i Tomu. Toma je moj pradeda. Marija je bila udata za lekara Đorđa Đorđevića i imali su troje dece. NJihov srednji sin se zvao Ipokrat Đorđević. Međutim, nastavnik mu je jednom rekao da ne može da bude Ipokrat već Vladan i tako je promenio ime. U srpskoj istoriji ostao je poznao kao lekar, književnik, političar, osnivač Srpskog lekarskog društva, Crvenog krsta, Vojnog saniteta, ministar, predsednik beogradske opštine... Bio je veoma zanimljiva ličnost, ali kažu da je bio prilično naprasit i da se nije slagao sa mojim dedom. Bio je obrenovićevac, lični lekar kralja Milana, a docnije i kralja Aleksandra Obrenovića sa kojim se razišao kada se ovaj oženio Dragom Mašin. Zanimljiv je i podatak da je Vladan Đorđević sa jednom ženom, Bečlijkom, imao 21 dete! Naravno, puno ih je umrlo jedno za drugim. Jedna od kćeri bila je udata u porodicu Deroko, ali se posvađala i sa ocem i sa mužem. I potpisivala se: Talica, ni Đorđević, ni Deroko! Dotična Talica je bila veoma obrazovana i zanimljiva žena koja je svojoj kćeri dala ime Liket i u to vreme terala je da se bavi mačevanjem.”

Od našeg sagovornika saznajemo da su se svi do njegovog dede, Lekovi ženili i udavali u okviru cincarskih porodica:

“Moj otac i stričevi su se oženili Srpkinjama. Dimitrije, otac arhitekte Ane Leko (udata za Midraga Maksimovića Maksa, novinara “Politike” i književnog istoričara, prim. R.S.), oženio se devojkom iz porodice Lazarević, a moj otac iz porodice Radojlović, trgovaca i gvožđara koji su imali radnju na uglu Knez Mihailove i Obilićevog venca gde je posle bila robna kuća NAMA, koju su podigla njegova deca u zajedništvu sa jednim Čehom.. Inače, moj pradeda po majčinoj liniji Petar Radojlović bio je usvojenik Stamenke Čarapić, rođene Karađorđević, ćerke vožda Karađorđa. A moja majka je po njoj dobila ime Stamenka.”

Kako Cincari nisu imali slavu, dogodilo se da je deda gospodina Milana Leka, Marko Leko, kao hemičar obavljao analizu vode u Beogradu predlažući da se uzme voda iz Makiša kao najzdravija, ali drugi su tvrdili da je bolja voda iz nekog drugog kraja Beograda. Gradske vlasti su poslale te različite vode na ekspertizu u Nemačku, i na Svetog Tomu stigao je odgovor da je voda iz Makiša najbolja. I kako se otac Markov zvao Toma, on je odlučio da uzme slavu Sveti Toma. I tako Lekovi slave do danas dva dana.

Kako odgovoriti na pitanje koliko Beograđana ima danas a da su im porodice stare više od sto godina? Do tog podatka je moguće doći samo putem podataka o broju stanovnika glavnog grada u pojedinim razdobljima. Tako je, na primer, 1900. godine u Beogradu bilo 60 769 stanovnika, a 1944. godine 270 000. Godine 1998. taj broj iznosi oko 2 000 000. Neki poznavaoci kažu da danas nema više od pet odsto “starih Beograđana”. Inače, Srbi su u ta vremena, oko 1800. pa sve do Prvog svetskog rata, živeli na padini Save, od Saborne crkve nadole. Današnji Dorćol je bivao turski, nemački, jevrejski, cincarski... Prema turskim podacima, 1536. godine u Beogradu je bilo 249 kuća, i to 139 hrišćanskih u 15 mahala, 79 muslimanskih u četiri mahale, 29 kuća ciganskih u dve mahale i dve kuće neženja! Već 1560. godine od 503 beogradske kuće 385 ih je muslimanskih u 16 mahala, 93 hrišćanske i 25 neoženjenih!

Ime Kalef spominje se u Starom zavetu. Kalefi su jedni od osnivača grada Toleda. Bežeći iz Španije pred inkvizicijom, tačnije iz Toleda, Jevreji, tačnije Sefardi Kalefi su došli u Beograd i prvi grob sa ovim prezimenom star je 200 godina. To je prvi beogradski predak operske pevačice Brede Kalef:

“Tada je groblje bilo na današnjem Tašmajdanu. kasnije su jevrejski grobovi prebačeni na Jevrejsko groblje i tu se nalaze ploče mojih predaka koje svedoče da su sahranjeni pre 200 godina. Međutim, postoje posredni dokazi da je porodica Kalef došla u Beograd pre više od 300 godina. Uglavnom su bili trgovci, imali su banke i radnje, ali ne i zemlju jer im nije bilo dozvoljeno da budu zemljoposednici. To im je tek dozvolio kralj Aleksandar Karađorđević. U znak zahvalnosti, podignuta je šuma u najlepšem delu Izraela, na putu od Tel Aviva prema Jerusalimu, koja nosi njegovo ime. Prvi Jevreji koji su došli u Beograd uživali su naklonost turske vlasti i mogli su da putuju i rade ne samo trgovačke već i diplomatske poslove. Nažalost, cela moja porodica, njih 27 je pobijeno u Drugom svetskom ratu, tako da smo ostale samo sestra i ja.”

Porodična kuća Bredinog dede bila je u Jovanovoj ulici 5, a njenih roditelja, kuća u kojoj je rođena, u Jovanovoj 3. Bredin deda je bio trgovac, ali i baba Mazal je bila najstarija žena trgovac na Balkanu. Zanimljivo je da je i baba Mazal imala devojačko prezime Kalef. Bili su dalji rođaci. Međutim, Bredin otac Avram se oženio Slovenkom koja je primila jevrejsku veru, a naša sagovornica objašnjava:

“U krštenici moga oca, kao i u mojoj, piše da smo Srbi jevrejske veroispovesti. Doduše, baba je bila ortodoksna i veoma je držala do vere i običaja, kao i deda, ali moj otac već nije bio takav. Recimo, pošto nije bilo košer restorana u Beogradu, moja baba za svog života nikada nije otišla u kafanu. Ali, i moj otac i moj deda, kao i neki drugi preci za koje se zna da su ginuli u ratovima za Srbiju, bili su istinske srpske patriote. S druge strane, svaka jevrejska porodica bila je obavezna da mesečno daje određenu sumu u fond koji je postojao pri Jevrejskoj opštini za pomoć siromašnim Jevrejima. Ako se ima u vidu da ovakvo pravilo postoji i u Kumranskim zapisima, jasno je otkuda činjenica da Jevreji nisu propali, a sve do pre pedesetak godina nisu imali svoju zemlju. Jevrejska opština u Beogradu bila je centar društvenog života, i ja se sećam da su tu dolazili i pripadnici drugih vera; recimo, čest gost je bila velika glumica Žanka Stokić.”

Kćer Brede Kalef i arhitekte Baneta Simonovića je Simonida, nekadašnji beogradski novinar, koja već desetak godina sa decom živi u Kanadi. Breda sanja da se vrati u svoju porodičnu kuću u Jovanovoj ulici, i da se njena Simonida sa decom vrati u Beograd.