Nevinost iz Srebrenice

Neki su očekivali nepristrasnost od Haškog tribunala koji je na početku svog rada pokazivao izvesnu verbalnu ambiciju u tom pravcu. Praksa je, međutim, od samog početka bila drugačija. Iako je od tada prošlo više godina, sve nabrojano ipak nije ublažilo šok kada je sud oslobodio Nasera Orića, ratnog komandanta Srebrenice. Ovako je obrazložena kazna od dve godine zatvora: “...U to vreme bio je 25-godišnjak koji je došao na čelo slabo naoružane i obučene vojske dobrovoljaca, koja nije bila pod punom komandom Armije BiH i bosanskih vlasti”... Orić, po presudi nije bio kriv ni za to što nije kaznio počinioce zločina, jer navodno nije imao efikasnu kontrolu nad njima. Sudsko veće oslobodilo je Orića i odgovornosti za bezobzirno razaranje više srpskih sela u okolini Srebrenice. Nije bilo dovoljno dokaza da je to podsticao ili činio samo Orić niti da je to mogao sprečiti. Prvom optužnicom, Tribunal je Oriću na teret stavljao i pljačku srpskih sela u okolini Srebrenice ali je Sudsko veće na kraju dokaznog postupka, zbog nedostatka dokaza, odbacilo takvu optužbu.

Na kraju je Sudsko veće predsedavajućeg Karmela Ađijusa proglasilo Orića krivim zato što kao komandant srebreničke TO nije sprečio zlostavljanje i ubijanje zarobljenika u srebreničkoj policijskoj stanici između decembra 1992. i marta 1993. godine. I tako desilo se neverovatno – za Haški tribunal olakšavajuća je okolnost to što je optuženi za ratne zločine bio navodno na čelu paravojne jedinice, dakle snaga koje nisu bile u sastavu BiH armije.

Optužnica je inače teretila Nasera Orića za kršenje zakona i običaja ratovanja. Mnogi su već tada bili iznenađeni njenom blagošću i pitali se zašto Orić nije optužen za ubijanje civila koje su počinile muslimanske oružane snage kojima je komandovao. Posebno kada se ima u vidu činjenica sa optužnicama protiv starešina Vojske RS, ali i HVO, oni su optuživani za ubijanje civila tokom borbenih dejstava pod njihovom komandom. Tako je general Stanislav Galić optužen i osumnjičen za konkretno naznačene civilne žrtve u Sarajevu od borbenih dejstava snaga pod njegovom komandom po gradu, a general HVO Tihomir Blaškić za ubijanje civila u Stupnom Dolu. Ne samo što se Naser Orić jeftino izvukao nego ama baš niko od muslimanskih komandanata Srebrenice nije procesuiran za zločine nad srpskim civilima u ovoj regiji.

NIN je dobio na uvid originale i kopije dokumenata sa potpisom Nasera Orića. Tu su i naredbe jedinicama pod njegovom zaštitom za preuzimanje akcija u kojima su izvršeni i ratni zločini, izveštaji i traženja uputstava neposredno nadređenoj komandi u Tuzli i Generalštabu Armije BiH i drugi dokumenti koji potvrđuju njegovu komandnu funkciju kao i činjenicu da nikako ne može biti reči da je Orić zabludeli paravojni vođa koji nikog nije slušao i koga, navodno, posilni nisu slušali. Pođimo redom.

Na području opštine Srebrenica najpre je delovao Štab TO Srebrenica za čijeg je komandanta 20. maja 1992. godine, na sastanku komandanata jedinica, izabran Naser Orić. Od tada on ima faktičku komandu nad muslimanskim oružanim snagama na području Srebrenice. Wegova funkcija komandanta TO Srebrenica ozvaničena je imenovanjem aktom Štaba TO RBiH br. 12-234-229, od 27.06.1992. godine. Nešto kasnije Štab TO Srebrenica preimenovao se u Štab OS Srebrenica, odnosno Štab OS subregije Srebrenica, koje prerastaju u 8. operativnu grupu Srebrenica, a ova operativna grupa transformiše se u 28. diviziju KOV Srebrenica. U svim originalnim dokumentima koje je potpisao naznačeno je da su donesena na osnovu Uredbe sa zakonskom snagom o oružanim snagama Republike BiH (“Službeni list Republike BiH” 4/92) a svi dokumenti potvrđuju da su muslimanske oružane formacije na ovom području delovale kao deo oružanih snaga pod komandom Štaba u Sarajevu.

Koliko je Orić bio mlad i neiskusan najbolje se vidi u rukom pisanoj poruci (napisanoj latinicom ali, zanimljivo, potpisanoj ćirilicom) Nijazu Mašiću, potpukovniku za moral u kojoj izdaje naređenja za jedinice: “...Ovo se odma mora ispoštovati. Uključi Sulju i Predsjedništvo i daj svima uzbunu. Pobiću vas sve ako se to ne ispoštuje” (poruka je upućena 26.03.1993. godine). Koliko je stidljiv i povučen bio najbolje se vidi iz najstarijeg dokumenta, iz perioda pre njegovog izbora za komandanta Štaba TO Srebrenica. To je jedan primerak originalnog kupoprodajnog ugovora, zaključen 10. 04. 1992. godine (samo četiri dana posle međunarodnog priznanja državne samostalnosti BiH), između TO Srebrenica, koju zastupa Orić Naser kao Komandant Teritorijalne odbrane Srebrenica i samostalnog preduzetnika “Hari Poljak”, koga zastupa Aljkanović Husein. Predmet kupoprodaje je oružje, oprema i hrana za TO Srebrenica, u vrednosti od 3 180 000 DM. Članom 9 Ugovora za garanciju plaćanja Orić zalaže imovinu u društvenom vlasništvu: a) Liječilište Argentarija sa svim pratećim objektima; b) Banju Guber sa svim postojećim objektima i izvorima ljekovite vode; c) Šumski kompleks po 500 metara lijevo i desno od puta...

Otkud se na mestu neprikosnovenog vojnog komandanta i sa takvim uticajem našao mlad milicionar, doskorašnji pripadnik MUP-a Srbije? Muslimanski izvori kažu da se navedeno može objasniti prestižom prvoborca, koji je, kako se navodi, stekao organizujući prve borbe protiv “arkanovaca” i “šešeljevaca” i tako postao “legenda” (ne misli se uvek na pripadnike jedinice dvojice vođa – najčešće su tako nazivani domaći bosanski Srbi kako bi se potvrdila muslimanska teza o navodnoj agresiji na BiH).

Sve prethodno navedeno, međutim, upućuje na opravdanu sumnju da “legenda” o komandantu Naseru Oriću nije nastala samo na osnovu njegovih pionirskih ratnih podviga. Snaga njegovog uticaja znatno je prevazilazila okvir nadležnosti vojnog komandanta.

Uloga Nasera Orića u regiji Srebrenica slična je onoj koju su imali takođe prvoborci – Jusuf Prazina Juka, Mušan Topalović Caco, dvojica Ćela i drugih “ratnih legendi” Sarajeva, sve do isto takvih legendi Zenice i Mostara. Svi su oni bili poznati kao “neustrašivi ratnici”, ali i kao ljudi koji ne poštuju vojnu hijerarhiju i stavljaju se iznad vlasti da bi posle bili proglašeni za odmetnike, na koje je na kraju stavljena sva odgovornost za učinjene ratne zločine. Upotrebna vrednost Nasera Orića najvećim delom bila je potrošena do proglašenja enklava Srebrenice i Žepe zonama pod zaštitom UN, ali za razliku od drugih “legendi”, koje su, odbačene, degradirane, uhapšene ili ubijene, on je bio van domašaja centra u Sarajevu. Tako je izolovanost enklava koristio za dalje učvršćivanje svog položaja srebreničkog gazde. Svesno je širio strah, od njegove preke naravi strahovali su i njegovi najbliži saradnici. Wegov najbliži saradnik tokom čitavog rata bio je Zulfo Tursunović i Orić je pre odlaska u Tuzlu naredio da ga Tursunović zastupa na mestu komandanta 28. divizije. Hakija Meholjić bio je istaknuti komandant u akcijama na srpska sela i zaseoke i načelnik policije u Srebrenici. Prema holandskim izvorima Orić, Tursunović i Meholjić su holandskim vojnicima “izgledali kao gangsteri koji terorišu izbeglo stanovništvo”.

Posle avgusta 1992. godine došlo je do zastoja u čišćenju srpskih sela i zaselaka, a Srebrenica je u svetskim medijima postala poznata kao mesto čijim stanovnicima preti humanitarna katastrofa. Ipak, vojska je do tada radila svoje. Etnička čišćenja u tom periodu označavana su kao čišćenje “četničkih uporišta”. Orić je u više prilika javno isticao da je on zajedno sa Zulfom Tursunovićem, autor plana za ovo čišćenje: “... Zatim smo Zulfo Tursunović i ja napravili plan i prvo očistili četnička sela, pa smo napad na grad izvršili i ušli u grad”... (“Oslobođenje” Sarajevo, 26.08.1996). U jednom dokumentu 8. operativne grupe Srebrenica navodi se sledeće: “...Od 16.05.1992. do 30.06.1992. godine oslobođen je prostor regije Skenderovići, u kojem je neprijatelj proteran sa lokacije Oparci 01.06.1992.”... Oparci su zaselak koji su Srbi, inače, napustili već 12.5.1992. godine. Muslimanske snage su navedenog dana u njemu zatekle šestoro meštana, koji su povremeno dolazili zbog ostavljene imovine. Ubijeni su svi – po troje iz porodice Nikolić i Petrović, među kojima je i jedna žena – Dikosava Petrović.

U ratnom kalendaru 281. istočnobosanske lake brigade “Sućeska”, za 30. juni naznačeno je: “Pripadnici TO Sućeska zajedno sa ostalim jedinicama iz sastava Opštinskog štaba TO Srebrenica oslobađaju Brežane. Naše jedinice dobijaju prvi MB 82 mm”. U ovom napadu ubijeno je devetnaestoro meštana... Iz raspoložive dokumentacije može, dobrim delom, da se sklopi slika o tome kako su “oslobođenja” tekla. Selo Ratkovići napadnuto je 12.6.1992. godine i u njemu je prema popisu iz 1981. godine živelo 503 stanovnika od kojih 500 Srba. Ubijeno je 18 meštana. Posle povratka ove teritorije pod srpsku kontrolu sudsko-medicinska ekipa sa VMA koju je predvodio tada potpukovnik Zoran Stanković, izvršila je obdukciju tela žrtava (11. 7. 1993. godine). Među ubijenim bilo je šest žena od kojih je najmlađa imala 50 a najstarija 73 godine. “Oslobađanje” Ratkovića praktično je značilo čišćenje ovog srpskog sela od stanovnika, pljačku pokretne i uništavanje nepokretne imovine.

U međuvremenu, Ratno predsedništvo subregije Srebrenica upućuje dramatične apele za dostavljanje pomoći u hrani i lekovima. Prvi konvoj došao je u Srebrenicu poslednjeg dana novembra. Četrnaest dana kasnije muslimanske snage napale su selo Bijelovac što je bio uvod u pokretanje nove ofanzive. NIN je imao uvid u originalni tekst od 30. 12.1992. godine gde Naser Orić naređuje: “... U skladu sa do sada postignutim rezultatima u oslobađanju teritorije opština Srebrenica i Bratunac, a u cilju nastavljanja ofanzivnih borbenih dejstava – svakodnevno vršiti napadna dejstva u pravcu Kravice sa ciljem zauzimanja neprijateljskih položaja i oslobađanja ovih prostora radi spajanja sa snagama na području Glogove”...

Prva se na udaru, na Božić 1993. godine, našla Kravica kada je otvoren koridor Žepa-Srebrenica-Konjević Polje-Kamenica da bi ofanziva muslimanskih snaga, od 13. do 20. januara 1993. godine, bila nastavljena na šire područje srpske opštine Skelani. Ova ofanzivna dejstva muslimanskih snaga vojni i civilni organi u Srebrenici su procenili kao “najveći domet oslobodilačke borbe”, uz isticanje podatka da se tada pod njihovom kontrolom nalazilo 95 odsto teritorije Srebrenica, 90 odsto Bratunca, 60 odsto Vlasenice i 50 odsto Zvornika. “Vlastitim snagama smo rastjerali četničke horde i otjerali ih preko Drine i Gunjaka, istjerali iz Kamenice”, kaže se između ostalog, u jednom od brojnih izveštaja Ratnog predsedništva subregije Srebrenica i Štaba OS subregije od 8.2.1993. godine. Šta se krije iza “rasterivanja četničkih hordi”, najubedljivije pokazuju zapisnici o sudskomedicinskoj obradi leševa koji su ostali posle ovih akcija i izjava preživelih svedoka. Postoji sudskomedicinska obrada leševa civila ubijenih u tim akcijama, kao i leševa ubijenih pripadnika srpske TO. Izjave svedoka date su u najvećem broju istražnim sudijama...

Sve nabrojano očito nije ostavilo jači utisak na haške činovnike. Na početku procesa tužilac Žan Vaben optužio je Nasera Orić da je činjenjem i nečinjenjem omogućio ratne zločine nad zarobljenim Srbima. NJegov branilac DŽon DŽons na optužbu se nije osvrnuo već je uvodno izlaganje počeo upozorenjem sudijama da nikako ne smeju da izgube širu sliku i kontekst u kojem su se zločini desili. Sliku Srebrenice opisao je sa četiri ključne reči. Prva je genocid, “reč koja će uvek biti povezana sa Srebrenicom”. Rekao je da ceo svet zna za uništavanje muslimana u junu 1995. godine ali “genocid u Srebrenici počeo je pre toga, sa etničkim čišćenjem koje su počinili Srbi početkom 1992. godine širom istočne Bosne, i nastavili kroz period koji pokriva ova optužnica”.

Ostale tri reči (koje je neophodno da sudije imaju na umu) jesu opsada, izgladnjivanje i bolest kojima su se nadmoćne srpske snage u okruženju Srebrenice služile kako bi ovo područje jednog dana pripojile velikoj Srbiji. Na kraju svog izlaganja, poentirajući, upitao je sudije: “Da li vas to tužilaštvo u ovom slučaju vodi u dvoranu ogledala, gde će od vas tražiti da verujete u sve suprotno od onoga što nam svi ostali slučajevi govore o bosanskom sukobu? Da li se od vas traži da verujete u svet Alise u zemlji čuda, gde je crno belo, a belo crno, gde napadači tvrde da su napadnuti a oni koji drže opsadu tvrde da su u opsadi?”

Sudsko veće nije napustilo svoj siguran svet crno-belih slika. Alisa je bila hrabrija.