Nebeski računi i zemaljske računice

Savremena civilizacija vreme meri od Hristovog rođenja, ali ni svi hrišćani nemaju istu meru vremena.

Razlika između julijanskog i gregorijanskog kalendara nije samo 13 dana, koliko ona vremenski iznosi. Ona je takva da nekada zadire u samu – suštinu vere.

Hrišćanstvo je prihvatilo kalendar koji je bio u opštoj upotrebi u vreme kada se ono javilo: julijanski kalendar, uveden 46. godine pre Hrista, a koji je, prema nalogu rimskog imperatora Gaja Julija Cezara, sačinio čuveni aleksandrijski astronom Sosigen. Crkva je prema njemu određivala praznike, postove i uopšte vodila život.

Tek početkom IV veka, kada je hrišćanstvo, za vreme cara Konstantina, dobilo slobodu javnog ispovedanja, najviši predstavnici Crkve odlučili su da se temeljnije pozabave pitanjem datuma praznovanja Pashe, kao najvažnijeg i središnjeg hrišćanskog praznika. Tako, na Prvom vaseljenskom saboru u Nikeji 325. godine episkopi donose saborsku odluku da se Vaskrs slavi posle prolećne ravnodnevice, ali ne u vreme kada Judeji slave svoj Pesah (14. nisan), da se slavi posle punog (uštap) meseca i uvek u nedelju, na dan Hristovog vaskrsenja.

Kada se steknu ta četiri uslova, po posebnim proračunima matematičkim i astronomskim, određuje se kada u određenoj godini pada praznovanje Vaskrsa. Potom se na osnovu Vaskrsa, kao pokretnog praznika, određuje početak Velikog ili Časnog posta, koji mu prethodi, zatim praznici koji slede, Vaznesenje (Spasovdan, četrdeseti dan po Vaskrsu) i Duhovi (Pedesetnica), od čega onda zavisi i dužina posta Svetih apostola (Petrovskog posta).

Na taj način ceo hrišćanski svet (uz male izuzetke) određivao je i u isti dan slavio Vaskrs više od dvanaest vekova. Vaskrs se u isti dan slavio i na Istoku i na Zapadu, i posle velikog raskola 1054. godine. Sve do 1582. godine, kada je na Zapadu izvedena reforma julijanskog kalendara, i prihvaćen tzv. gregorijanski kalendar. Novi, reformisani kalendar nazvan je po papi Grigoriju XIII (1572-1585), koji ga je zvanično uveo u upotrebu. A on je reformisan prema projektu astronoma iz Napulja Aloiziusa Liliusa, koji je to izveo tako što je iz postojećeg, julijanskog kalendara izbrisao deset dana, koliko se nakupilo od Prvog vaseljenskog sabora, pa je 4. oktobar 1582. godine proglašen za 15. oktobar iste godine. Kroz ovu reformu kalendara papa Grigorije XIII, kako navodi istaknuti crkveni istoričar i kanonista protojerej prof. dr Radomir Popović, imao je cilj da ujedini ceo zapadni hrišćanski svet, koji je bio podeljen posle tamošnje Reformacije.

I prema gregorijanskom kalendaru svaka četvrta godina je prestupna, sem ako nisu u pitanju neke od sekularnih godina. Sekularne su one godine koje se završavaju sa dve nule. A one su u ovom kalendaru prestupne samo onda ako se broj njihovih vekova može, bez ostatka, podeliti sa četiri. Ukoliko to nije tako, onda su one – obične godine. Otuda gregorijanski kalendar za četiri stotine godina ima tri prestupne godine manje od julijanskog kalendara. Iz toga sledi i da je njegova godina duža, ima: 365 dana, 5 sati, 49 minuta i 12 sekundi. Zato će u međuvremenu razlika između ova dva kalendara biti povećana na trinaest dana.

Pravoslavna crkva bila je protiv, jer se njime krše odluke crkvenih sabora o praznovanju Pashe. Tako, događa se da oni koji su ga prihvatili često Vaskrs slave kada i Judeji svoj Pesah, a nekada i pre Pesaha, što kanoni izričito zabranjuju. Protivi se i zato što se njime dodatno razbija molitveno jedinstvo hrišćana.

Gregorijanski kalenedar teško je zaživeo i na samom zapadu. Iste godine kada je ozvaničen, on je uveden u Italiji, Španiji, Portugaliji, Holandiji i Francuskoj. Potom će biti prihvaćen u Nemačkoj, Švajcarskoj, Austriji i Poljskoj. Ali, i ne uvek plebiscitarno. U evangelističkoj Nemačkoj prihvaćen je 1700. godine, a u protestantskoj Nemačkoj 1744. U Velikoj Britaniji i Irskoj uveden je 1752, a u Švedskoj i Norveškoj godinu dana kasnije. U Rusiji, kao građanski kalendar, uveden je tek posle tzv. Oktobarske revolucije 1917. godine, a u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, takođe kao građanski kalendar, odmah po njenom nastanku, ujedinjenjem posle Prvog svetskog rata, 1. januara 1919. godine.

I u Pravoslavnoj crkvi ovo pitanje je često raspravljano. U stvari još od prvog Nikejskog sabora. Pošto se o kalendaru sve češće pisalo, početkom XX veka, 30. juna 1902. godine, carigradski patrijarh Joakim III šalje svim autokefalnim pravoslavnim crkvama poslanicu kojom poziva da se “Svete pravoslavne crkve među sobom, kao što im i priliči, dogovore i objasne...” U uzvratnim dopisima, u kojima su pojedine crkve iznosile gledišta, uglavnom je ukazivano na teškoće uvođenja izmena, jer ih verni narod teško prihvata.

Po završetku Prvog svetskog rata, pošto su i neke od pravoslavnih crkava prihvatile novi kalendar, ovo pitanje je dodatno postalo aktuelno, pa je carigradski patrijarh Meletije IV sazvao za 1. maj 1923. godine u Carigradu Svepravoslavni kongres, čija će glavna tema biti reforma julijanskog kalendara.

Iako je nazvan Svepravoslavnim kongresom, on to, ipak, nije bio, jer na njega nisu došli predstavnici Ruske patrijaršije (zbog onog što su narod i Crkva preživeli i doživljavali od boljševičkog terora), Bugarske crkve (zbog raskola sa Carigradskom patrijaršijom, nastalog još 1872), kao ni predstavnici Aleksandrijske, Antiohijske i Jerusalimske patrijaršije.

Srpsku pravoslavnu crkvu na ovom skupu predstavljali su mitropolit crnogorsko-primorski dr Gavrilo (Dožić) i, kao stručnjak za kalendarsko pitanje, čuveni profesor nebeske mehanike na Beogradskom univerzitetu dr Milutin Milanković.

Srpska delegacija podnela je kongresu, na tri jezika – srpskom, grčkom i francuskom – svoj pismeni predlog reforme kalendara. Osim toga, na glavnoj sednici profesor Milanković je i lično obrazložio svoj, odnosno predlog Srpske pravoslavne crkve o reformi kalendara.

Glavne odredbe ovog predloga bile su sledeće: novi kalendar dovodi se na isti datum sa gregorijanskim kalendarom; u njemu će biti prestupna svaka godina deljiva sa četiri, uz izuzetak sekularnih godina, koje će biti prestupne samo kada broj vekova podeljen sa devet da ostatak dva ili šest.

Prema tom novom interkalacionom pravilu, koje reguliše raspored prestupnih godina, dobija se srednja dužina kalendarske godine od 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 48 sekundi. “Tim najvišim približavanjem tropskoj godini, koje je uopšte moguće, dobiva se do sada nepostignuta tačnost kalendara”, zapisao je u delu Kroz vasionu i vekove profesor dr Milutin Milanković.

Milankovićeva kalendarska godina duža je od tropske godine samo za dve sekunde. Što znači da bi se tek za 40 000 godina nakupio jedan dan.

U gregorijanskom kalendaru, od sekularnih godina, prestupne su samo 2000, 2400. i 2800. godina. A u Milankovićevom kalendaru to su 2000, 2400. i 2900. godina, jer kada se 20, 24 i 29 podele sa devet daju ostatak od 2, 6 i 2. Prema tome, razilaženje u datumima hrišćanskih kalendara nastupilo bi (jedan dan) tek 2800. godine.

“U principu različit, astronomski ispravniji, naš se kalendar privio oskulirajući uz gregorijanski”, kaže Milanković.

Usvajajući predlog koji je došao iz Srbije, Kongres zauzima stanovište da je “izjednačavanje građanskog i crkvenog kalendara neophodna potreba” i da “ne postoji nikakva kanonska prepreka za ispravku crkvenog kalendara koji je sada u upotrebi, prema podacima astronomske nauke”, te “jednoglasno odlučuje da se julijanski kalendar ispravi ovako: brišu se 13 dana julijanskog kalendara tako da se 1. oktobar 1923. g. računa kao 14. oktobar”. Zatim se kaže: “Nepokretni praznici imaće dan i mesec koji su imali do sada. Pokretni praznici određivaće se prema prazniku Pashe. Prema kanonskim odredbama, koje ostaju nepromenjene, Pasha će se praznovati u nedelju koja dolazi iza prvog punog meseca posle proletnje ravnodnevice.”

Izgledalo da kreće vremenski drugačije određena era. Po povratku u Beograd profesor Milanković dobija pismo zahvalnosti od carigradskog patrijarha Meletija, koje glasi:

“Veleučeni gospodine profesore, čedo u Gospodu ljubljeno Naše Smernosti, blagodat neka je s Vašom Velikoučenosti i mir od Boga.

Pošto je u Našem Svetom i Časnom Sinodu pročitana odluka Svepravoslavnog Kongresa o kalendaru, u cilju pravilnog usvajanja njenog, koje je usvajanje već sledovalo, kao što to javljamo Presvetim Pravoslavnim Crkvama, Časni Sinod je s osobitim priznanjem primio k znanju najdragoceniju saradnju Vaše duboke Velikoučenosti kao člana Svepravoslavnog Kongresa pri sastavljanju te odluke, kojom je tako srećno i potpuno rešen jedan od prvih zadataka Svepravoslavnog Kongresa, i u opšte tako važno kalendarsko pitanje.

S toga, po jednoglasnoj sinodalnoj odluci, izjavljujemo drage volje ovim Našim čestitim pismom naročitu pohvalu i zahvalnost Vašoj Velikoučenosti za takvu prosvećenu i korisnu saradnju njenu.

Šaljući pak uz to i naše očinske pozdrave i blagoslove, molimo se za sve što je najbolje Bogu, čija Blagodat neka bude sa Vašom dubokom Velikoučenosti.”

U potpisu: “Miletius, milošću Božjom arhiepiskop Konstantinopolja – Novog Rima i vaseljenski patrijarh”.

Ali, nažalost, Carigradska patrijaršija ubrzo posle toga, već iste godine, krši dogovor sa kongresa održanog pod njenim okriljem, u Carigradu, i uvodi gregorijanski kalendar. Isto to čine i Rumunska i Grčka crkva, a zatim i Aleksandrijska i Antiohijska patrijaršija.

To nije bez posledica. U Grčkoj je nastao raskol, koji ni do danas nije prevaziđen, niti takvih nagoveštaja ima na vidiku. Od matične Crkve odvojilo se gotovo milion starokalendaraca, koji nemaju nikakvo liturgijsko opštenje sa novokalendarcima, sa zvaničnom Crkvom u Grčkoj.

Pomenute crkve nastojale su da nađu neko “srednje rešenje”, tako što su uvele novi kalendar za nepokretne praznike, a Vaskrs i pokretni da budu po starom.

Sveti arhijerejski sabor Srpske pravoslavne crkve već u jesen 1923. godine načelno je prihvatio odluke kongresa u Carigradu o reformi crkvenog kalendara, ali je njegovu primenu odložio, dok se ne usaglase sve pomesne pravoslavne crkve. Kako do toga nije došlo, SPC je i u treći milenijum ušla sa starim, julijanskim kalendarom.

Osim Srpske crkve, crkvenog julijanskog kalendara i Pashalije nastavili su da se drže sve do danas: Jerusalimska patrijaršija, Ruska pravoslavna crkva (takođe i Ruska zagranična crkva, koja je u međuvremenu delovala samostalno), Gruzijska pravoslavna crkva i Sveta Gora.

Kako vreme odmiče i svet sve više postaje jedno selo, sve su glasniji zahtevi da se kalendari izjednače. Uprkos takvim zahtevima, profesor dr Radomir Popović, u svom delu Kalendarsko pitanje – crkveno merenje i računanje vremena, kaže da za pravoslavne “problem kalendara ne postoji”, jer “kalendar odavno postoji i njegovo pitanje je rešeno u duhu hrišćanskog Predanja” A da “sve novine, bez obzira na ove ili one valjane izgovore (astronomska i matematička tačnost, praktične potrebe i tako dalje), samo unose smutnju i razjedinjuju duhovno i liturgijsko telo Hristove Crkve.”

A patrijarh Pavle u čuvenim odgovorima, koje je pisao još kao episkop raško-prizrenski u Glasniku SPC, primećuje da se u pomenutim odlukama Prvog vaseljenskog sabora “ne pominje nikakav kalendar, nego određena zbivanja u kosmosu, stvorenom Bogom, koja ne zavise od kalendara, nego obratno – kalendar zavisi od njih”.

Ključni događaj u hrišćanstvu jeste Vaskrs. A pravoslavni koji slave i praznuju po starom kalendaru, da ne bi puno objašnjavali zašto ne žele da menjaju kalendar, kao ključni argument, pred kojim mnogi zaćute, navode čudo koje se redovno dešava samo za pravoslavni Vaskrs (po julijanskom kalendaru), na Veliku subotu, kada u Jerusalimu na Grob Gospodnji silazi Božanstveni blagodatni oganj. Wegova svojstva su takva da prvih minuta on ne peče i da njime ljudi mogu lice da umivaju.