Poništavanje postojanja

Globalna tendencija pomeranja ekonomskih težišta od Zapada ka Istoku, bilo da je reč o evropskim, bliskoistočnim ili azijskim strujanjima, omogućila je stvaranje novih finansijskih centara, koji su učinili vidljivim lokalne kreativne napore i procese, koji bi, možda, mogli da ponude drugačije društvene i institucionalne modele funkcionisanja. Arapske države, Kina, Indija, Indonezija, Japan, Koreja, pa i Balkan, samo su neka od zanimljivih središta u okviru kojih se takvi procesi odvijaju u toj meri i snazi da imaju povratnu snagu. Neke aktuelne pojave u radu različitih evropskih institucija kulture reakcije su na takve pojave. Konkretno, pažnju izaziva gotovo sinhrono postavljanje dva umetničko-kustoska kolektiva na čelo dve izuzetno važne evropske i svetske umetničke institucije savremene umetnosti. To su Dokumenta u Kaselu u Nemačkoj i Kunsthale u Beču u Austriji. Dokumenta u Kaselu je najznačajnija izložbena institucija u svetu. Reč je o izložbi od koje se najviše očekuje i koja bi trebalo da postavlja elitne profesionalne i umetničke kriterijume, relevantne u oblasti savremene umetnosti. Ona je ujedno i najskuplja svetska izložba, čiji je budžet višemilionski. U evrima. Višemilionski je i dug koji ova institucija ima, jer je u periodu krize sve teže naći sredstva za ovako velike umetničko-finansijske poduhvate. Da bi opravdala tako velika ulaganja, ova institucija mora da ima ne samo stručni već i društveni uticaj, a to znači da kroz svoj program mora da ponudi nešto što je društveno relevantno. U ovom trenutku društveno važne su ideje i modeli koji mogu ponuditi održiva rešenja za funkcionisanje u novim, kriznim okolnostima. U tom smislu sasvim logičan izbor je da koncipiranje 15. izdanja Dokumenata bude povereno umetničkom kolektivu ruangrupa iz Indonezije. Zašto? Ruangrupa je kolektiv osnovan dvehiljadite u DŽakarti kao neprofitna organizacija posvećena podršci umetničkim idejama koje funkcionišu u lokalnom gradskom i kulturnom okviru kao multidisciplinarne, jer u svoju realizaciju uključuju aktere iz različitih disciplina – društvenih nauka, politike, tehnologije, medija, koji imaju kritički pristup u promišljanju problema savremene Indonezije. Kolektiv nudi drugačije, sadržajne modele povezivanja kreativaca, koji potom formalno bivaju pretočeni u izložbe, festivale, umetničke laboratorije, knjige, magazine i onlajn publikacije. Grupu formiraju kustosi, novinari, umetnici, arhitekte, organizatori, fotografi, dizajneri, lingvisti, što je čini pravom multidisciplinarnom društvenom zajednicom koja deluje u državi četvrtoj po broju stanovnika u svetu i koja od početka novog milenijuma beleži brz i permanentan ekonomski rast. Predistorija ovog rasta bila je više nego loša. Indonezija je nezavisnost stekla 1945. godine i od tada do početka novog milenijuma bila je u rukama dvojice diktatora. Prvi je Ahmed Sukarno, komunistički i lider Nesvrstanih, koji je svrgnut sa vlasti vojnim pučem sredinom šezdesetih godina. Smenio ga je vojni lider Suharto, čije su pristalice na jeziv i svirep način ubijale zagovornike ideja prethodnika. Način na koji su se ova masovna višemilionska ubistva dešavala dokumentovan je 2012. godine u filmu DŽošue Openhajmera Čin ubistva. Diktatura, korupcija i bezinstitucionalnost, nametnule su stanovništvu potrebu za kreiranjem drugačijeg vida institucionalne organizovanosti koji bi održivo delovali i u teškim okolnostima. Ovakav način funkcionisanja malih kolektiva u lokalnim zajednicama odlika je niza organizacija koje deluju u Indoneziji. Takav kontekst i uspeh u animiranju zajednice oko društveno važnih tema, od vitalnog je značaja za Zapad. U drugom slučaju, Kunsthalea iz Beča, jedne od najmlađih bečkih institucija osnovane 1992. i posvećene isključivo savremenim umetničkim tokovima, angažovan je kustoski kolektiv iz Hrvatske Šta, kako i za koga (WHW) kao kolektivni umetnički direktor ove ustanove. Kolektiv je osnovan 1999. i preispituje odnos prema pojmovima i pojavama koji su važni iz perspektive balkanskih zemalja. To je najpre odnos prema kolektivizmu kao formi rada, koja je deo poništavanog nasleđa socijalističke Jugoslavije u Hrvatskoj, zatim i odnos prema tranziciji i privatizaciji, koja na Balkanu ne zahvata samo privredu, već i školstvo, zdravstvo, medije i druge vitalne institucije države, a koja, u nepravednim i suštinski nedemokratskim uslovima, stvara osnovu za potpuno poništavanje razloga njihovog postojanja kao vrednosnog repera. Nacionalistički diskursi su takođe jedna od tema kolektiva WHW, koji je bitan kao politički društveni okvir, sa kojim je u tesnoj vezi i bavljenje problemima umetničke i kulturne produkcije. Način bavljenja ovom temom oličen je u nazivu kolektiva – Šta, kako i za koga, odnosno: šta se proizvodi, kako se proizvodi i za koga se proizvodi? Kolektiv aktivira u jeziku i projektima pojam prekarnosti kao pojam koji označava viši oblik eksploatacije globalnog kapitala, i koji ne podrazumeva samo finansijsku već i intelektualnu i psihološku potčinjenost, u izostanku socijalne i pravne funkcije države. Dobro poznate okolnosti u kojima žive ne samo balkanske, već i gotovo sve istočnoevropske zemlje, sada postaju relevantne i u zapadnoevropskim okruženjima. Ophrvani neželjenim izbeglicama, finansijskom krizom i jačanjem desnice, ta društva suočavaju se sa istim problemima kao i ona na Balkanu, samo u malo drugačijem kontekstu. Ni austrijsko društvo, pod čijim okriljem deluje Kunsthale u Beču, nije izuzetak. Dodatnu dimenziju uključivanja jedne balkanske organizacije daju austrijske težnje ka regionalnoj političkoj i kulturnoj dominaciji.