Balkanska igra prestola

Posle unutrašnje i spoljne krize koja je 2008. i 2014. pogodila Evropsku uniju, procesi pridruživanja su zaustavljeni - kada se centar urušava, nije moguće projektovati red na periferiji! Tim pre što je nakon krize 2009. Grčka, kao prva članica EU sa Balkana, postala svojevrstan antimodel, Ahilova peta evropskog projekta. U suštini, sve se svodi na to da Brisel jednostavno ne želi još pet ili šest zemalja takvog tipa sa Zapadnog Balkana u EU. Opasno je, međutim, misliti da Balkan može biti prepušten samom sebi. Takođe je rizično verovati da se problem može jednostavno otkloniti usredsređivanjem samo na površnu stabilnost i zanemarivanjem autoritarne suštine, a ponekad i zatvaranjem očiju pred elementima nezakonitog, pa i zločinačkog ponašanja lokalnih režima. Prava opasnost krije se u tome da bi na kraju cena za Evropljane mogla biti neuporedivo veća od one koju bi donela stvarna posvećenost integracijama. Postoji, međutim, još jedna dimenzija koja ugrožava budućnost Balkana. Prema relativno konzervativnim procenama Balkan će u narednih 30 godina izgubiti 25 odsto stanovništva, tako da se mnogi ovdašnji narodi osećaju kao da im preti etnički nestanak. Time se velikim delom može objasniti postojanje izraženih antimigrantskih osećanja - i to u zemljama u kojima nema migranata, jer migranti samo prolaze kroz Balkan, ali ne ostaju na njemu. Da bi bili nosioci promena u budućnosti, mladima nije potrebno da budu ni najpametniji ni najbolji - dovoljno je da budu energični i preduzimljivi - a upravo energični i preduzimljivi odlaze, a sa sobom nose novac i znanje koji su uloženi u njihovo obrazovanje. Još pre deset godina na taj fenomen se gledalo pozitivno jer je postojala visoka stopa nezaposlenosti, ali danas baš u tim zemljama nedostaje radna snaga. A ako i dalje budu odlazili, ni ozbiljni investitori više neće dolaziti u zemlje koje oni napuštaju jer neće imati koga da zaposle. To opet pothranjuje negativne ekonomske i demografske cikluse koji doslovno pustoše čitave regije. Taj zabrinjavajući fenomen, po svemu sudeći, ni najmanje ne smeta autoritarnim režimima koji se hvale smanjenjem stope nezaposlenosti, nakaradno predstavljajući socijalni kolaps i demografsku regresiju kao plod svoje uspešne ekonomske politike. Koliko god to na prvi pogled delovalo paradoksalno, autoritarni režimi na Balkanu imaju najviše koristi od toga što ljudi odlaze - zato što većina onih koji napuštaju zemlju ne odlazi samo zbog niskih plata, već i zbog sve većeg nezadovoljstva političkim razvojem i negativnim društvenim kretanjima. Upravo je to od presudne važnosti, jer ako živite u nekoj balkanskoj ili istočnoevropskoj zemlji i želite da promenite svoj život, najlogičnije je da se iselite - lakše je da promenite zemlju boravka i celo svoje okruženje nego da promenite režim ili vladu u matičnoj zemlji. Dakle, ova emigracija koja je umnogome oslabila građanska društva i dalje se nastavlja, pa tako ulazimo u začarani krug: režimi postaju sve autoritarniji, nade za promene je sve manje a nezadovoljni ljudi odlaze - na opštu ravnodušnost (pa čak i prikrivenu radost) vladajućih nacionalnih struktura. Upadljivo je da kao posledica te političko-demografske regresije u nekadašnjim komunističkim zemljama - tu se uglavnom radi o malim zemljama i malim nacijama čije su granice kroz istoriju više puta modifikovane - napreduje nacionalizam. Bugarska beleži najveći pad broja stanovništva u svetu. U isti mah, to je i najsiromašnija zemlja u EU. Godine 1989. Bugarska je imala oko devet miliona stanovnika, danas ih ima sedam miliona, a prema projekcijama UN 2040. taj broj će pasti na 5,5 miliona stanovnika. Više od petine stanovništva napustilo je Bugarsku u poslednjih 15 godina. Ne samo da se populacija smanjuje, već i stanovništvo stari. Većina ljudi koji su mladi i za koje se može očekivati da će imati decu tu decu će rađati i podizati van Bugarske. Hrvatsku je, prema procenama zagrebačkog Instituta za javne finansije, samo od 2013. do 2016. napustilo 230.000 ljudi, a do 2050. mogla bi izgubiti još milion stanovnika. Ta zemlja se prazni, toliko da je u nekim područjima ostala samo četvrtina stanovništva. Prema proceni Državnog zavoda za statistiku s početka 2019, Hrvatska je sredinom 2018. imala 4.089.000 stanovnika, što je najmanji broj u poslednjih 25 godina. Demografi, međutim, ukazuju da postoji realna mogućnost da je Hrvatska pala i ispod četiri miliona stanovnika, jer se veliki broj iseljenih ne odjavljuje, a Državni zavod procenu zasniva na broju rođenih, umrlih, doseljenih i službeno odseljenih lica. U poslednjih sedam godina u Hrvatskoj se smanjio broj dece do 14 godina za skoro 60.000, dok se broj starijih od 65 i više godina povećao za 74.000. Tako starijih od 65 godina ima za gotovo 250.000 više nego dece mlađe od 15 godina. Hrvatska se, kao i druge zemlje u regionu, pored ekonomske migracije suočava sa starenjem stanovništva. U periodu od 2001. do 2013. prosečni hrvatski emigrant imao je 41,5 godina, da bi u 2016. taj prosek pao na svega 33,6 godina. Ako se sadašnji trend nastavi, do kraja veka moglo bi se dogoditi da Hrvatska na dva penzionera ima samo jednog zaposlenog stanovnika. Paradoksalno je da, dok ti mladi ljudi migriraju u Nemačku ili Austriju, Hrvatska pati od zabrinjavajućeg nedostatka radne snage. Pored turizma i građevinarstva, ima mnogo nepopunjenih mesta i u drugim radno intenzivnim sektorima kao što su uslužni sektor ili zdravstvo, a u susednim zemljama nije moguće naći radnike budući da su Srbija i Bosna pogođene istim fenomenom iseljavanja. Poslodavci su ove godine izdali strancima u Hrvatskoj 65.000 radnih viza u odnosu na 400 radnih viza od pre pet godina. Angažovani su pakistanski, filipinski i indijski radnici... Mađarska je 2005, godinu nakon prijema u EU, imala 10.085.937 stanovnika, čija je prosečna starost bila 39,1 godinu. U novembru 2019, prema podacima UN, imala je 9.674.869 stanovnika, prosečne starosti 42 godine. Prema podacima Centralnog statističkog zavoda, u 2017. zemlju je napustilo 25.100 državljana, a neslavni rekord zabeležen je u 2015, kada je emigriralo 32.850 ljudi. Čak 72 odsto onih koji su otišli mlađi su od 40 godina. Slično je i u Rumuniji, jer je 70 odsto od tri miliona građana, koji su između 2007. i 2017. napustili zemlju, bilo mlađe od 40 godina. Iseljavanje je posebno mučna i teško dokučiva tema, naročito kada je reč o zemljama regiona koje još nisu članice EU, jer ne postoje sasvim pouzdani podaci. Prema letošnjim podacima Evrostata, u 2018. sa Balkana je otišlo 228.000 ljudi - 62.000 iz Albanije, 53.500 iz BiH, 51.000 iz uže Srbije, 34.500 sa Kosova i Metohije, 24.300 iz Severne Makedonije i 3.000 iz Crne Gore. Iz Srbije najviše građana iselilo se u Nemačku (16.000), Sloveniju (5.100), Hrvatsku i Slovačku (po 4.900), iz Albanije u Italiju, Grčku i Nemačku, iz BiH u Nemačku, Sloveniju i Hrvatsku, iz Severne Makedonije u Nemačku, Italiju i Sloveniju. U odnosu na broj stanovnika, 2018. najviše ljudi, oko 2,2 odsto ukupne populacije, iselilo se iz Albanije, a slede Severna Makedonija (2,1 odsto), BiH (1,5 odsto) i Srbija (1,3 odsto). Starenje stanovništva, pad nataliteta i migracioni pritisci u oba smera - i migracija i iseljavanje - obezbedili su plodno tlo za razvoj populizma na Balkanu. Iako svaka zemlja ima svoje specifičnosti, ovaj trend bi trebalo da zabrine evropske lidere. Neadekvatan odgovor Brisela na sve te socijalne probleme nije nimalo pomogao da se problemi reše; naprotiv. Demografska dimenzija nije dovoljno uvažena kada se nastojalo da se pronikne u uzroke porasta populizma. Ipak, očigledna je korelacija između demografske regresije i demokratske regresije. Demografska stvarnost i njene političke posledice, kao i začarani krug koji nastaje njihovom interakcijom, u narodu se projektuje kroz ozbiljne naznake nacionalizma i odbacivanja demokratskih procesa. To je igra koju vrlo vešto i perfidno igra određeni broj populističkih režima i ekstremističkih partija na vlasti u istočnoj Evropi i na Balkanu. Za sada je odgovor EU nedovoljan i nedorastao problemima u zemljama koje su kandidati za pridruživanje.