Građani da odluče - vožd ili racionalna država

Ivan Krastev nije samo majstor političke poente, lucidni analitičar i tumač današnjice, već i neumorni pripovjedač viceva od kojih se često zagrcnemo od smijeha i osjetimo koliko je bolna stvarnost koja se krije iza poruke u vicu. Tako je Krastev godinama prepričavao vic o razlici između optimiste i pesimiste po pitanju EU integracija. Optimista je, veli Krastev, onaj koji vjeruje da će Turska postati članica EU tokom albanskog predsjedavanja Uniji, dok pesimista vjeruje da će Albanija pristupiti EU tokom turskog predsjedavanja. Kada stvarnost dostigne i prestigne vic, onda i vic prestaje da bude smiješan već postaje tužan. Krastev već neko vrijeme više ne prepričava ovaj vic. Turska je odavno samo još na papiru potencijalni kandidat za članstvo u EU a defakto autokratija pod vođstvom Tajipa Erdogana. A ako bi neko uz sve mizeriju procesa EU integracija u cijeloj regiji Zapadnog Balkana ipak htio da ovaj vic prebaci u današnji kontekst, Srbija bi možda upravo zauzela mjesto Turske. Naravno, na papiru to ne izgleda tako. Donedavno je Srbija zajedno s Crnom Gorom bila takozvani front runner po pitanju EU integracija. Prije nekoliko godina je bivši komesar za proširenje Johanes Han još razmišljao o tome da li je realno da Srbija postane punopravna članica EU 2025. A sam predsjednik Vučić je u oktobru 2019. na konferenciji za štampu poslije konferencije Višegradske grupe u proširenom sastavu u Pragu, glasno povikivao da mu se kaže da li Srbija može da računa da, ako ispuni sve uslove, postane članica 2025. „Samo nam kažite, da znamo, da računamo kakva nam je budućnost, jer ne možete da pravite računice za godinu dana unapred, zemlje se vode na drugačiji način, morate da imate dugoročnije i ozbiljnije planove“, zborio je Vučić prošle jeseni. Ne, Srbija neće postati članica EU 2025, to je sasvim jasno. I da, istina je, Vučić i SNS imaju dugoročnije i ozbiljnije planove. Samo što sve upućuje na to da dugoročno i ozbiljno rade prije na putu ka Cumhurbaşkanlığı Sarayı palači predsjednika Turske nego na putu ka Briselu. Turskom predsjedniku Erdoganu pripisuju rečenicu koju je izgovorio nekada na početku svog vrtoglavog političkog uspona u Turskoj kako je „demokratija sredstvo, a ne cilj, kao tramvaj s kojeg silazimo čim smo na cilju“. U Srbiji pod Vučićem je zaklinjanje u Evropu odavno postalo sredstvo moći, a ne cilj. Vučićev režim je poodavno sišao s tramvaja i ostao na lokalnoj stanici pod imenom „Srbija“ gdje se poigrava sa sudbinama njenih građana dok je Srbija realistično posmatrano najdalje od EU gotovo od vremena oktobarske revolucije, čija dvadesetogodišnjica nas čeka na jesen. Srbija danas živi fatamorganu demokratije i evropeizacije. Lažno evropejstvo Vučićevog režima već godinama izjeda demokratske temelje Srbije i vodi je u čistu autokratiju. Činjenice su neumoljive i nedvosmisleno podržavaju ovu tezu. U eri Vučić, u navodnoj evropskoj front runner-skoj fazi, u Srbiji je, kako potvrđuju sva objektivna internacionalna istraživanja, došlo do erozije institucija pravne države, do gotovo totalne kontrole svih institucija, od parlamenta do opštinskih struktura od strane SNS-a, do srozavanja slobode medija i opasnog sužavanja javnog prostora, do povećanja korupcije i klijentelizma, do otvorenih napada na autonomiju nauke, i na kraju, i do upotrebe brutalnog policijskog nasilja protiv građana na ulicama Beograda. Došlo je i do pogoršanja regionalnih odnosa i do jačanja revizionističkog diskursa u Srbiji. Podrška za EU je pala i najniža je u regiji. Geopolitičke igrarije s Kinom i Rusijom ili koketiranje s režimom u Budimpešti ili Ankari jasno pokazuju da je režim jasno opredijeljen da se ne okrene prema Briselu. Suština je da u srcu režima Aleksandra Vučića ne samo da nema političke volje nego nema ni mrvice entuzijazma za sve ono što ugovor o Uniji definiše u članu dva kao osnovne demokratske i liberalne vrijednosti EU. Ono što motivira režim da održava fasadu evropeizacije nije ništa drugo nego puka činjenica da su ipak zemlje EU i Unija sama, a ne Rusija i Kina, najveći trgovinski partneri, najveći investitori i najveći donatori pomoći Srbiji. To se pokazalo i u dosadašnjem toku pandemije kovida-19. A režim zna da je bez svih ovih sredstava, od kojih mnoga nestaju, slično kao recimo u Mađarskoj, u džepovima struktura i ljudi bliskih i podobnih režimu, ne može da se održi. Na kraju, svaki autoritarni režim i vožd zavise od toga koliko mogu podijeliti podanicima, koliko mogu materijalno zadovoljiti raznorazne elite i interesne grupe koje rotiraju oko režima. Šta ostaje kad se podvuče crta? Ispod plašta navodne želje za ubrzanjem evropskih integracija i demokratskog deklarativizma baštine se antievropske, antidemokratske, rasističke, šovinističke vrijednosti i diskursi, sve ono od čega se demokratija i Evropa odlučno distanciraju. Možda bi čak bilo na mjestu postaviti tezu da ovakva lažna vrsta evropejstva Vučićevog režima predstavlja vrhunac pervertiranja suštine evropeizacije: kvazievropeizacija se pojavljuje kao novi i rafinirani oblik strukturalnog nasilja režima. Naravno, ni Evropa nije nedužna. Hauke Brunkhorst, njemački sociolog, poodavno je napravio razliku između tehnokratskog i emancipatorskog lica Evrope. Od kada je Aleksandar Vučić defakto preuzeo vlast u Srbiji, Evropa je prema Srbiji zborila tehnokratskim govorom, govorom stabilokratskim i pragmatičnim: stabilokratskim govorom zbog toga što je cijelo vrijeme nasijedala na narativ o Kosovu i Vučiću kao onome ko može da isporuči rješenje kosovskog pitanja. Pragmatičnim govorom zato što je Vučić na momente uspijevao da održi sliku pragmatičnog političara. Konkretno je, recimo, pokupio dosta poena kod njemačke kancelarke Merkel svojim pragmatizmom i menadžmentom izbjegličke krize 2015, kada je bez pogovora egzekutirao želje Berlina. Sve u svemu, EU je htjela to ili ne htjela, stihijski, nesvjesno ili polusvjesno, postala saučesnik u dugogodišnjem uništavanju demokratije i sloboda u Srbiji. Najkasnije onda kada Viktor Orban, šampion u podmukloj i kamufliranoj autokratizaciji Mađarske, postaje glavni zagovornik evropskih ambicija Srbije, pale se sve alarmne lampice. U međuvremenu oronuo je imidž Vučića kao pragmatičnog lidera evropske Srbije. Činjenica da EU prvi put nije otvorila nova pregovaračka poglavlja najavljuje promjenu. No, suštinske promjene neće biti bez promjene u samoj Srbiji. Vučić je jedno vrijeme na početku svoje „ere“ često citirao Maksa Vebera, apostrofirao protestantsku etiku i „red, rad i disciplinu“ kao lijek za navodne probleme srbijanskog mentaliteta, za „nered, nerad i nedisciplinu“. Da je malo bolje čitao Vebera pronašao bi i razliku između racionalne vrste vlasti koja se temelji na poštivanju pravnih normi, dakle pravne države, zasnovane na neovisnoj i objektivnoj birokratskoj upravi i one vrste vlasti koju on praktikuje, karizmatske vlasti. Karizmatska vlast po Veberu se temelji na odanosti sljedbenika posebnom karakteru, junaštvu ili nadnaravnim moćima vođe i poretku koji on personificira. Zasigurno je Vučić i ubijeđen da je on taj karizmatični vođa, lider za istoriju, figura koja će obilježiti Srbiju. Srbija se mora odlučiti kakvu vlast želi, kakvu državu želi, kakvo društvo želi da bude. Građani Srbije se moraju odlučiti da li žele državu u kojoj funkcionišu institucije neovisno od vožda ili stranke koja je trenutno na vlasti, da li žele državu bez korupcije i nepotizma, državu s ravnopravnim građanima, slobodnim i pluralnim javnim prostorom i medijima gdje možemo čuti svačije mišljenje i gdje možemo rastaviti činjenice od fikcija i fatamorgana. Građani Srbije se moraju odlučiti da li žele evropsku i demokratsku Srbiju ili iluziju demokratije i Evrope. I moraće se odlučiti da li žele vožda ili racionalnu državu. Ta odluka će neminovno morati biti odluka protiv režima Aleksandra Vučića. I neće se moći desiti bez revolta, idejno i organizaciono zrelijeg nego u prošlosti. Od uspjeha revolta će zavisiti evropska budućnost Srbije. Do momenta revolta lažno evropejstvo će ostati sredstvo za destrukciju demokratije u Srbiji. A kada dođe revolt, najkasnije tada će i EU morati da donese ultimativnu odluku na čiju stranu će stati i koje od njena dva lica će progovoriti, blijedo i proračunato tehnokratsko ili ipak ono emancipatorsko lice.