Suočavanja s prošlošću

Konačno su se, od početka kalendarske godine, u beogradskim pozorištima pojavile dve predstave koja zaslužuju punu pažnju i nedvosmislenu podršku. Dodatno raduje to što one nisu bili repertoarski i marketinški aduti, obe su rađene za male scene svojih kuća, te nastale po nepoznatim nam savremenim tekstovima. Poslednje, ali ne i najmanje bitno što ih povezuje jeste to da obe imaju važne, ako ne i urgentne društvene teme, ali da to nije ugrozilo promišljen rad na njihovoj izrazito elaboriranoj scenskoj formi, koja je pak u potpunosti proistekla iz stilskih svojstava samih komada. Predstavom Amsterdam Ateljea 212 likovno dominira, iz pozadine scene, panorama niza tipičnih, šarenih amsterdamskih zgrada. Time se duhovito overava da je komad Maje Jasur Arad, izraelske spisateljice, nedvosmisleno o Amsterdamu, njegovim stanovnicima iz različitih etničkih zajednica i generacija, a čije su sudbine veoma gusto međusobno isprepletane. Ovaj se tekst, međutim, na svodi samo na gusto narativno tkanje, postepeno i složeno umrežavanje brojnih niti priče, kojim se rekonstruišu događaji iz prošlosti Amsterdama i povezuju sa sadašnjim prilikama u tom gradu. Podjednako je gusta i mreža brojnih tema i motiva, etičkih i političkih pitanja koja se tretiraju iz različitih, često i oprečnih uglova. Tako bledi ona panorama Amsterdama, a koja ostaje samo pozadina, kao i u samoj predstavi, za etička i politička pitanja koja koliko su amsterdamska i/ili holandska toliko su i univerzalna, a u našoj sredini, s neraščišćenim nasleđem ratova iz devedesetih godina prošlog veka, ona su i vrlo aktuelna. Adekvatan pozorišni korelat takvom tematskom-motivskom pazlu, koji je, kao što smo istakli, istovremeno i narativni (sklapanje priče iz mnoštva pojedinačnih, naizgled nepovezanih delova), jeste postavka scenskog prostora, te odgovarajuće fizičke radnje i mizanscen, koje su osmislili rediteljka Iva Milošević i scenograf Gorčin Stojanović. Četvoro glumaca koji su u potpunosti shvatili i prihvatili rediteljkin složen koncept, Dragana Đukić, Ana Mandić, Marko Grabež i Dejan Dedić, neprestano grade i razgrađuju, a razvijajući delikatnu ravnotežu između sporadičnog „uživljavanja“ u različite sudbine i neutralnog naratorskog tona, vrlo stilizovane, minimalističke i metaforične scenske prizore, baš kao u pazlu. Dramaturško opravdanje ovakvom scenskom jeziku, u kojem se prožimaju mimezis i pripovedanje, pruža izrazito savremeni spisateljski rukopis Maje Jasur Arad, u kojem nema jasno diferenciranih likova niti situacija (autorka, doduše, traži da postoje bar tri lica, ne navodeći koja), pa je sve podatno scenskom razmaštavanju. Rediteljka traži da u kreiranju scenskih prizora glumci prevashodno koriste obične stolove na točkiće, a koji su i kolica u današnjim supermarketima, i ginekološki stolovi, i tajni tuneli u amsterdamskim zgradama u kojima su se tokom Drugog svetskog rata krili članovi pokreta otpora i tribine za govor holandske kraljice Vilhelmine... Osim kolicima, simbolički karakter scenskih slika postiže se i upotrebom drugih predmeta. Gomila starih cipela, taj ikonički memorijal žrtvama holokausta, ovde postaje, smelom inverzijom konteksta, i obeležje palestinskih žrtava nastradalih u izraelskim ratnim akcijama. Poslednje, ali ne i najmanje značajno: redovi belih kutija koje glumci nižu na samom kraju predstave nisu samo simbol grobova jevrejskih i/ili palestinskih žrtava iz dve udaljene epohe, već i arhiva u koju treba da jednom zauvek zatvorimo isceljene traume: u kojima konačno spaljujemo neplaćene račune za gas. Ovakav kraj nije slučajan, jer je neplaćeni račun za gas jezgro, žarišna tačka u kojoj se sustiču ne samo sve narativne niti komada, već i sve njegove teme. Junakinja komada, koju odlično igra Ana Mandić, mlada je izreaelska muzičarka u poodmakloj trudnoći koja živi u Amsterdamu i koja jednog dana dobija, s ogromnom kamatom, račun za gas iz 1944. koji nije platila tadašnja gazdarica njenog stana, jer nije bila u prilici: kao članica holandskog pokreta otpora bila je u Aušvicu, gde se za dlaku izvukla od egzekucije – gasom! Osim što odmotava jednu konkretnu i dramatičnu priču o ljubavi i izdaji, ovaj neplaćeni račun za gas osvetljava i brojne kontroverzne i traumatične teme holandskog i izraelskog društva: birokratsku bezosećajnost i rigidnost, netrpeljivost prema današnjim muslimanskim izbeglicama, holandsku odgovornost za stradanje 75 odsto jevrejske populacije ove zemlje u Drugom svetskom ratu, izraelsku odgovornost za masakre u Gazi, teror sistema političke korektnosti u savremenoj umetnosti, itd. Iz obilja ovih tema, jedna se, ipak, izdvaja kao središnja, jer je za srpsko društvo najvažnija: bez suočavanja sa prošlošću, bez naplate računa za gas od pre mnogo godina i decenija, ne može se krenuti napred. Veza između Amsterdama i komada mladog dramatičara Đorđa Kosića, Uspavanka za Aleksiju Rajčić, može se pronaći i u tome što je i ovde u središtu radnje žena. Međutim, u Kosićevoj drami ženska sudbina nije, kao u izrazito polifonoj strukturi Amsterdama, jedna od, već apsolutno centralna, ako ne i jedina. Zapravo, reč je o temi koja poslednjih godina dobija, na sreću, sve više vidljivosti i u našem društvu, jer je, nažalost, izrazito prisutna: nasilje nad ženama. Ovako tematsko određenje stvara asocijaciju na savremeni milje i naturalistički stil, ali je dramska forma Uspavanke, neočekivano, u potpunosti drugačija. Radnja se izvesno događa u Srbiji (zatvor u Požarevcu je jedan od toposa), u nekoj nedefinisanoj prošlosti, ali su realističke koordinate dramskog vremena, prostora i radnje zamagljene, relativizovane veoma poetskim stilom (tekst je i pisan u stihu). Osim Aleksije, svi ostali likovi su kolektivni (muški i ženski hor), čime se potencira sukob pojedinca s društvom, dok u formi dominiraju folklorno-ritualni obrasci, što komadu pruža i fini humorni kvalitet. Takva, promišljena formalna začudnost je, izvesno, najveća vrednost ove drame, jer ona, u pogledu tema i motiva koje obrađuje, pomalo pati od opštosti i prepoznatljivosti: ima tu i devojke iz patrijarhalnog sveta koja čeka da nađe svog čoveka, i njenih nasilnih muškaraca, oca i, pre svega, muža, i konačnog oslobođenja osvojenog ubistvom nasilnika. Šteta je što drugi deo komada čija se radnja dešava u ženskom zatvoru u Požarevcu nije bio duži u odnosu na prvi i njegove pobrojane događaje, jer se tu javlja najsnažniji motiv: Aleksija smrtnu kaznu vidi kao oslobođenje, te zbog toga ne želi da prihvati kraljevo pomilovanje (između ostalog i zato što ni od jednog muškarca ništa ne želi). Doduše, u prvom delu ima zanimljivih intertekstualnih motiva, kao što su reference na narative o Boni i Klajdu i Hasanaginici. Mladi reditelj Jug Đorđević i njegovi saradnici dodatno su razvili ovu začudnu formu, stvarajući sofisticiranu, estetizovanu, do najsitnijih detalja razvijenu scensku partituru, koja je, i pored dosta ironije imanentne i tekstu, ostavila prostora da se osim čisto estetske vrednosti ostvari i snažna emotivna komunikacija. Kad smo kod partiture, jedna od najvećih vrednosti predstave je odlična muzika Nevena Glušice u odgovarajućem izvođenju pevačkog dela ansambla predstave. Posebno upečatljiva je kostimska začudnost (autorka Velimirka Damjanović), koja stvara asocijaciju da su likovi Amiši (iako kostim nije istorijska rekonstrukcija), čime se ne ukida lociranost radnje u naš lokalni milje, već se kulturološki kontekst širi i pokazuje da je ugroženost žene u konzervativnom društvu univerzalna pojava. Superiorno se poigravajući nekim svojim prepoznatljivim glumačkim postupcima – prodorno gledanje u publiku, neurotičan smeh, tužno-smešni pjeroovski izraz lica – Vanja Ejdus ujedno besprekorno formalno „brusi“ lik Aleksije Rajčić i dramski ga brani i podupire. Prelazi iz proživljenog, dramskog modusa u brehtovsku ironiju i distancu su česti, vrtoglavi, skoro neuhvatljivi, a opet jako precizni i tačni (odavno se nije videla dramska uloga koja ovoliko liči na muzičku partituru). Posebno je snažna superiornost njene Aleksije koja kao da od početka zna da je smrt njeno ishodište, te je priziva i onda kad se naizgled raduje životu. Uloga Vanje Ejdus, specifičan odjek njene Hasanaginice (kao sazrela Simovićeva junakinja koja sada zna da je sve laž i iluzija), sigurno je najveća vrednost ove i inače odlične predstave.