Srpski put u novi despotizam

Strah ima mnogo lica. (DŽon Kin) Od uvođenja višepartijskog sistema, politikologija u Srbiji je, kao i ostale društveno-humanističke nauke, iznedrila mali broj vrhunskih studija, koje bi kritički ukazale na mnogobrojne fenomene socijalne transformacije na ovim prostorima. Iskušenja ovih procesa, uzroci i činioci, kao i posledice, još čekaju kvalitetne studije, i znatno veću i bogatiju produkciju. Do tada, moramo se zadovoljiti doprinosima „stare garde“ beogradske politikološke škole, Vukašina Pavlovića, Ilije Vujačića i Milana Podunavca, kao i nešto mlađega, ne i manje uspešnog, Nebojše Vladisavljevića. Podunavac je vrhunsko poznavanje političke teorije pokazao od knjige Politička kultura i politički odnosi, zatim o političkom legitimitetu s kraja 80-ih, političkom sistemu (sa Milanom Matićem), početkom 90-ih, u studiji o poretku, konstitucionalizmu i demokratiji, te u ponajboljem delu Republikanizam: teorija, nasleđe, principi (2014), a sa Matićem i Vojislavom Stanovčićem bio je jedan od glavnih autora monumentalne Enciklopedije političke kulture, 1993. O strahu u politici Podunavac je već pisao sa DŽonom Kinom i DŽonom Sparksom, u knjizi Politika i strah, objavljenoj 2008. u Zagrebu. Sada u knjizi Režimi straha imamo dublji i znatno širi pristup fenomenu politike straha, koju autor nosi sa sobom „kao neku vrstu teorijskog pasoša... već dvadeset godina“. Strah je obeležje 20, ali i 21. veka, jer je globalni talas straha prekrio čitav svet. Tako Podunavac započinje teorijski pristup, da bi nas podsetio: „Pandemija korone dodatno je legitimizirala i osnažila demokratski uticaj ’oligarhijskog kartela autokrata’ (Si Đinping, Putin, Lukašenko, Erdogan, Orban). Dakako i lokalnih (Vučić, Đukanović), koji vraćaju u javni prostor arhaičnu figuru ’gospodara’.“ Studija je podeljena u četiri celine - Politička teorija straha, Konstitucionalizacija i demokratizacija straha, Režimi straha i Režimi straha shvaćeni kontekstualno – u kojima se sa velikom posvećenošću analiziraju stavovi autora koji su pisali o ovoj temi. To je moguće zbog vrsnog poznavanja političkih teorija i učenja iz prošlih epoha i zbog uvida u moderna politička učenja, te knjiga predstavlja i svojevrsnu istoriju političkih teorija i ideja. Najprovokativniji deo studije, Režimi straha shvaćeni kontekstualno, sastoji se iz dva dela – Srpski put u novi despotizam i Crna Gora između harizmarhije i plutokratije, gde autor pokazuje da ne sagledava fenomene samo sa teorijske strane, nego da je i vispreni posmatrač političkih procesa u Srbiji i Crnoj Gori. Razmatranja o Srbiji započinje konstatacijom da politička elita nije razumela pad Berlinskog zida, i tvrdnjom da je politička oligarhija narušila varljivu stabilnost bivše države, populističkom i ratnom mobilizacijom, što je zemlju uvelo u ratove. Nada se javila nakon petooktobarskih promena, te Srbija dobija ustavnu mogućnost da redefiniše politički identitet. U uslovima razrušenosti društva, nakon godina Miloševićeve vlasti, Srbija ima tri ograničavajuća uslova svojih nadanja: prvo, prošla je kroz rat, te je tako bila postratno društvo; drugo, bila je postdiktatorsko društvo; i, treće, bila je poraženo društvo, sa nedostatkom institucija, jer „u ratu se ne grade političke ustanove, kako nas upozorava Makijaveli...“ Dve dominantne političke strategije su „radikalno-demokratska“, koju personifikuje Zoran Đinđić i „institucionalistička“, koju predvodi Vojislav Koštunica. Autor sagledava Đinđićeve postavke o mogućnosti promena, i naglašava njegovu osnovnu dilemu - „kako da Srbija postane normalna država“, ako su osnovna polazišta da je političko telo Srbije razoreno, ostaci starog režima prejaki, da postoji potreba ubrzanja obnove države i političkih institucija i da su za to neophodna efikasnija sredstva i politički alati. Epilog znamo, ubistvom Zorana Đinđića i donošenjem Ustava iz 2006. prevagu je odneo „institucionalistički“ pristup dizajniranja političkog razvoja, koji široko otvara put aktivnostima razaranja političkog tela srpskog društva, da bismo došli u situaciju da je „Srbija jedina postkomunistička zemlja u kojoj je na delu politička restauracija“. Ovu situaciju Podunavac naziva novim despotizmom, koji se ispoljava u formama cezarizma, korupcije, plutokratije i straha. Za cezarizam autor zaključuje: „Cezarizam razara javno polje i sferu političke javnosti; on je temeljno antipod građanstvu.“ Korupcija je najteža od svih bolesti u društvu, ruši političke vrednosti i građanske vrline, brine samo o novcu i sinekurama, novac postaje zamena za mnjenje i čast. Plutokratski izgrađen odnos zasniva se na vazalnom odnosu, sastavljenom i održavanom od strane raznih državnih funkcionera, birokrata, biznismena, bezbednosnih struktura, gde se zna položaj partnera, posebno u odnosu na najmoćnijeg igrača, koji u strukturi ima istovetnu ulogu kao i kum u mafijaškim organizacijama. „Vrijeme ’divlje tranzicije’ porodilo je novu plutokratsku klasu koja je regrutovana i bogatila se sa poznatim načelom ’privatizacija profita’ i ’socijalizacija troškova’. Dakako, uloga političkog faktora i države u ovom procesu bila je odlučujuća.“ Nova despotija počiva na specifičnoj vrsti „autoritarne propagande“, usmerenoj protiv interesa i duha naroda, sa zadatkom uspostavljanja kontrole nad građanima. Autor naglašava stav o strahu kao energetskom principu despotije, gde režim kombinuje dve vrste – strah od poznatog i strah od nepoznatog. Prvi se ogleda u fizičkoj represiji, javnoj brutalnosti, kontroli nad društvom, militarizaciji, upotrebi parapartijskih formacija, a drugi u nečinjenju, odsustvu jasnih pravila ponašanja, razaranju solidarnosti i komunikacije među građanima. „Iracionalnost, arbitrarnost i autoritarnost idu uvijek uz režime straha, kakva je savremena ’nova despotija’.“ Završnu ocenu tog procesa počinje stavom da je Srbija porodila dva najregresivnija režima u modernoj Evropi, te je došlo do političke restauracije. Nad građanima se nadvila samodržačka autokratska vladavina, oholokratija, vladavina najgorih – rđavih i loših. Zato kaže: „Rđavije vlasti od ove Srbija nije imala. Dakako, ovakav tip režima je uvijek i neka vrsta osvete nezrelom, slabom, degradiranom i korumpiranom narodu.“ Započinjući analizu prilika u Crnoj Gori, Podunavac iskazuje stav o razmatranju prava na političko vladanje, te o osnovama obaveze na političku poslušnost. Osvetljava i određene aspekte učenja DŽona Plamenca, dok sa posebnom naklonošću piše o stvaralaštvu Pavla Jovanovića, a vešto ih „upliće“ u svoja viđenja fenomena političkog. Crna Gora spada u nove države i demokratije, koja pripada „trećem talasu demokratizacije“, sa zadatkom izgradnje identiteta od „krova“, gde se postavlja pitanje ustava, koji mora postaviti stabilan okvir za reprodukciju moći. Da bi bio legitiman, mora garantovati građanska i politička prava, sa nužnošću osiguranja demokratskih i javnih karaktera političkih procesa, uz neophodnost da ustav bude unutar vrednosti konstitucionalizma i ustavne kulture. Zato je potrebno biti oprezan kod utvrđivanja građanskog suvereniteta, odnosno, političkog identiteta Crne Gore, koji je svesno odstupio od koncepta političkog inženjeringa ustavnog nacionalizma. „Nasuprot ovome, u konstrukciji crnogorskog ustava utemeljujuća moć demosa konstitutivna je za politički poredak“, navodi Podunavac uz nužno podsećanje da ustavni identitet građanske države nije moguć u nedemokratskoj državi. Naravno da je konstitutivna moć naroda premrežena etničkim elementima, stoga je funkcija ustava „da uvijek ovu nezatomljenu moć etnosa transformiše u odgovornu moć demosa“. Pošto svaka generacija ima pravo da propituje odnos prema osnivačkim pravima zajednice, autor naglašava da je Crna Gora sada u toj poziciji, „ovaj proces mora biti rezultat kolektivne deliberacije i samorazumijevanja ograničavajućih uslova u kojima se ove odluke donose“. To je potrebno jer Crna Gora je bila jedina zemlja u kojoj se vlast nije menjala 30 godina. Mora se tražiti nova politička paradigma, sa mnogo „javne pameti“, na tragu Tokvilovog traktata o specifičnoj poziciji „filozofa i ljudi od pera“. Izmenjene društvene okolnosti, razaranje starih sloboda i stvaranje novih društvenih odnosa, zahtevaju angažovanje mnogih aktera, posebno onih „od pera“, sa mogućnošću da oni postanu predvodnici u tim procesima. Politička restauracija u Srbiji, te pokušaji restauracije u Crnoj Gori, izazov su za demokratsku javnost i celokupno građanstvo. Podunavac zaključuje da je zbog toga nužno angažovati javnu pamet i organizovati javnu kolektivnu debatu, koje su u ovim procesima nezamenjive. Stoga je svoju knjigu i priložio kao svojevrsni prilog toj debati. Autor je redovni profesor Fakulteta za pravne i poslovne studije „Dr Lazar Vrkatić“ u Novom Sadu