Nacizam nije bio slučajnost

Kada se, 30. januara 1933. u Berlinu, na balkonu Kancelarije Rajha pred egzaltiranom, nepreglednom masom sledbenika pojavio novi kancelar, Adolf Hitler, bio je to trijumf njegove političke igre i definitivni poraz poslednjeg ostatka Vajmarske republike. Bio je to i rezultat, pokazaće se brzo, promašenih političkih kalkulacija i kombinacija stranaka krajnje građanske desnice i posebno, kancelara u ostavci Franca fon Papena, koji je posle nekoliko pokušaja uspeo da ubedi predsednika feldmaršala Paula fon Hindenburga da prezrenom bivšem kaplaru da mandat za sastav vlade. Bio je to početak najmračnije epohe u istoriji ove velike evropske države, čiji će novi režim izazvati i voditi novi rat sa do tada nezamislivim posledicama i žrtvama. Samoubistvom 30. aprila 1945, dok su jedinice Crvene armije osvajale poslednja nemačka uporišta u Berlinu, Hitler je izbegao suočavanje sa kaznom i stvarnošću poraza svog „projekta“, razočaran i u nemački narod koji je odbio da izvrši kolektivno samoubistvo po njegovom naređenju. Bojao se da bi mogao da završi na sličan način kao Musolini, mesec dana ranije, obešen naglavce na nekom od trgova razrušene prestonice „Hiljadugodišnjeg rajha“. Traganje za odgovorima na pitanje „kako je Hitler uopšte bio moguć“, otvoreno je punim intenzitetom posle završetka Drugog svetskog rata. Čak i letimičan uvid u ogromnu bibliografiju nastalu o ovim fenomenu, pokazuje jasno da se i dalje radi o jednom od ključnih naučnih, ali i političkih, istoriografskih, socioloških, filozofskih, teoloških, moralno-etičkih i psiholoških izazova, imajući u vidu prirodu, rezultate nacističkog režima i užasa Drugog svetskog rata sa 60 miliona žrtava, kao njegove neposredne i posredne posledice i uticaje. Jedna od teza bila je, da je ovaj režim, sa svojom ideologijom „krvi i tla“, osvajanjem „životnog prostora“ na Istoku, rasizmom, antisemitizmom, logorskom industrijom smrti i porobljavanjem Evrope, na čijim je razvalinama trebao da nastane „Hiljadugodišnji rajh“ – bio samo „iskakanje, iz prirodnog toka“, istorijska „devijacija“ nemačke istorije. Drugi naučno-metodološki i istraživački pristup zahtevao je da se, nasuprot pomenutom, stvarni razlozi i objašnjenja moraju tražiti u onom delu političke tradicije (autoritarnost, nacionalizam, imperijalna ideologija, pruski militarizam, prezir prema demokratiji, strah od snaženja socijaldemokratske levice, latentni antisemitizam, uticaji desno-radikalnih učenja na oblikovanju politike i prakse u Nemačkom carstvu). Oko ovih pitanja, od početka šezdesetih godina prošlog veka vođeno je nekoliko „ratova nemačkih istoričara“. U često žestokom sučeljavanju stavova, u pokušaju da se dođe do suštinskih odgovora o uzrocima, uticajima, procesima koji su stvorili plodan teren na kojem je bilo moguće da Hitler dođe na vlast i nacifikuje Nemačku i na kraju, da u potpunosti, preplavi i zauzme gotovo sve segmente nemačkog života tokom dvanaest godina strahovlade. Nemački istoričar Fric Fišer, svojim knjigama Posezanje za svetskom moći (1961), Ratni ciljevi Nemačke u Prvom svetskom ratu (1967), i Savez elita postavio je široku, čvrstu naučnu osnovu za dalju dekonstrukciju mita o nacionalsocijalizmu kao „incidentu“ („Betriebsunfall“ - pojam je koji je krajem 1940-ih skovao uticajni konzervativni istoričar Fridrih Majneke). Na ogroman značaj Fišerovog rušenja tabua ukazao je Andrej Mitrović, skrećući pažnju na zaključke nemačkog istoričara, da „je tokom celog razdoblja postojanja Rajha (1871-1945. godine) ostala stalno ista spoljnopolitička težnja, iako su se izmenila tri režima - carstvo, republika i nacistička tiranija, te da uprkos smenama režima nije bila menjana društvena struktura“. Tako je konzervativna elita „omogućila dolazak nacista na vlast i uvođenje nacističke tiranije“. i istraživanja njegovih nemačkih naslednika, ali i istoričara drugih akademskih sredina, uz radove srodnih disciplina, pokazali su da je ovaj fenomen bio sve samo ne slučajnost. Takođe, Todor Kuljić je primetio da „nemački fašizam nije (bio) nikakva istorijska slučajnost“, već je imao ishodište u nemačkoj novijoj istoriji, društvu koje je posle ujedinjenja bilo složeno od visoko industrijalizovanih oblasti na zapadu do polufeudalnog, junkerskog istoka. Autoritarno-nacionalističke tendencije, militarizam, imperijalne ambicije, isticanje nemačkog „nacionalno-rasnog ekskluzivizma“, i pangermanizam, prava na vođstvo i teritorije, sa antisemitizmom i razne druge varijante rasističkih teorija, kao „nove nauke“ – potiskivale su i gušile građansko-liberalne i socijalističke tendencije. Za razumevanje okolnosti koje su omogućile pojavu i uspon ovog fenomena treba imati u vidu i složenost prilika koje su vladale posle 1918. godine u Nemačkoj. Tektonski udari (prve) ekonomske i društvene krize, pokrenuti za vreme trajanja rata, udruženi su sa talasom socijalnih revolucija, koji je krenuo da preplavljuje zemlju od novembra 1918. do januara sledeće godine (poslednji ustanci levice ugušeni su 1920. i 1921). Ove masovne oružane pobune su pokretale i vodile različite, međusobno zavađene frakcije nemačke levice (komunisti, „nezavisni“ umereni socijalisti, anarhisti, i drugi), od kojih je Republika veća u Minhenu, a bila je najozbiljniji, iako kratkotrajan, rezultat ovih društvenih pokreta, ugušena u uličnim borbama početkom maja 1919. Stanislav Vinaver je u jesen 1922, putujući po Nemačkoj, zatekao „jedan veliki narod u njegovom ispolinskom trzanju“, posle vojnog poraza u ratu, politički i privredno rastrojen i utonuo u nasilje, suočen sa teškim uslovima mirovnog ugovora u Versaju (reparacijama, gubitkom najvećeg dela vojne sile, okupacijom i demilitarizacijom privredno važnih oblasti, i gubitkom 13 odsto predratne teritorije i kolonija). Nemcima je najteže padao gubitak statusa velike sile i prihvatanje činjenice da su bili poraženi u ratu u koji su uvukli Evropu. Poraz levice nije uklonio strah od komunističke revolucije. Bila je potrebna dodatna političko-propagandna transfuzija za brojnu, šaroliku grupaciju krajnje desničarskih grupa i partija, uz žestoki otpor i odbacivanje teških političkih, vojnih i ekonomskih uslova koje je nova nemačka vlada bila primorana da potpiše u Versaju. Vajmarska republika bila je omražena u očima nemačke autoritarne desnice, optuživana za kapitulaciju i izdaju, predaju nemačkih teritorija i kolonija, uz tvrdnje da carska vojska nije izgubila na bojnom polju već zbog „unutrašnjih neprijatelja“ (na prvom mestu Jevreji, boljševici, socijalisti, liberali, republikanci, građanske demokrate...), koji su joj zadali „udarac nožem u leđa“ i tako sabotirali pobedu nemačkog oružja. Ovakvo stanje bilo je „inkubator“ nastanka pokreta i partija sa nacionalističkim, rasističkim, antimarksističkim i autoritarnim programima, koji su nudili brzo i radikalno rešenje - nasiljem. Jednu, među mnogim sličnog profila, osnovali su početkom januara 1919. godine u jednoj minhenskoj pivnici, novinar Karl Harer i bravar Anton Dreksler. Partija se zvala Nemačka radnička partija. U takvim „smutnim vremenima“ sa same margine pojavio se u Minhenu demobilisani kaplar, Adolf Hitler, čovek bez zanimanja, honorarni špijun jedne od desničarskih obaveštajnih službi, Austrijanac koji je sebe video samo kao Nemca. U septembru 1919. postao je član Nemačke radničke partije, da bi brzo istisnuo njene osnivače i postao njen vođa. U programu od 25 tačaka, krajem februara 1920. tražio je okupljanje svih Nemaca u jednoj „Velikoj Nemačkoj“, snažnoj centralizovanoj državi, na germanskoj tradiciji, ukidanje parlamentarnog sistema, odbacivanje Versajskog i Senžermenskog mirovnog ugovora, vraćanje kolonija. Program je imao nekoliko tačaka, čiji je cilj bio privlačenje radništva i njihovo okretanje od socijalista i komunista (stranka je u avgustu 1920. promenila ime u Nemačka nacionalsocijalistička radnička partija), i osiromašenih pripadnika srednjeg sloja. Pozivano je na pravo na rad i hleb, borbu protiv korupcije, pravo na obrazovanje „svakom sposobnom i marljivom Nemcu“, državnu intervenciju u privredi, ali i na saradnju sa krupnim kapitalom, „ponemčenje“ i kontrolu štampe... Ono što je ipak bila najupadljivija i središnja komponenta programa, bila je njegova rasistička, antisemitska sadržina. Kao faktor „ozdravljenja“ nemačkog naroda, u granicama „Velike Nemačke“, građanska prava će imati samo oni njeni stanovnici „nemačke krvi“ dok će Jevrejima biti uskraćena, uključujući i nemačko državljanstvo. Rasizam i antisemitizam postali su ključni, osovinski principi ideološkog, političkog i propagandnog delovanja NSDAP. U programu je kao glavni neprijatelj apostrofirana levica, od socijalista do komunista, pa je program bio i objava rata protiv „jevrejsko-materijalističkog duha“. Hitler je u stranci do 1921. osigurao za sebe diktatorska ovlašćenja. Ne zadovoljavajući se političkom i propagandnom borbom, nacistički pokret je od početka militarizovan i pripreman za obračune sa političkim protivnicima sa levice, građanski rat i nasilno osvajanje vlasti. Partijska vojska (SA) osnovana je 1920. dok je Hitlerova lična garda (SS) osnovana 1923. Povodeći se Musolinijevim uspehom iz oktobra 1922, Hitler je 1923, na vrhuncu krize u zemlji, organizovao državni udar, uzdajući se da će njegov „marš na Berlin“ - iz minhenske pivnice, dovesti do kapitulacije Republike. Puč je neslavno propao posle jednog plotuna bavarske policije. Na suđenju za veleizdaju 1924, Hitler je osuđen na pet godina robije, ali je oslobođen već krajem iste godine. U zatvoru je primao posete, davao intervjue i napisao svoju „političku autobiografiju“ - Moja borba, u kojoj je izneo i svoj ideološki kredo i pravce njegovog ostvarivanja. Posle izlaska iz zatvora, u promenjenim okolnostima stabilizovanih ekonomskih i političkih prilika u državi, Hitler je izabrao da koristi legalne metode političkog i propagandnog delovanja, šireći mrežu svojih sledbenika, jačajući SA i SS, osnivajući nove ogranke, kao što je bila Hitlerova omladina, pridobijajući podršku krupnog kapitala, uz nastavak brutalnog obračuna sa protivnicima na levici. Na izborima 1928. NSADP je postigao slab rezultat (2,6 odsto glasova). Svetska ekonomska kriza svom snagom se, krajem 1920-ih, sručila i na nemačku privredu, uz ogromnu inflaciju, milione nezaposlenih, socijalnu bedu, političku nestabilnost, izazivajući još snažniji zaokret kao ekstremima političke scene. Tako je kriza otvorila širom vrata za dalji prodor nacionalsocijalista i pohod na vrh vlasti. Na izborima za predsednika 1932, u drugom krugu, pobedio je kandidat građanske desnice Paul fon Hindenburg, dok je za Hitlera glasalo blizu 13,5 miliona Nemaca. Ne gubeći vreme, posle dobijanja mandata za stvaranje vlade, Hitler je krenuo u ostvarenje ciljeva „nacional-socijalističke revolucije“ - usredsredivši se prvo na one tačke nacističkog programa iz 1920, koje su se odnosile na pretvaranje Nemačke u totalitarnu, rasističku državu. U decembru 1933. donesen je državni zakon koji je od članova NSDAP zahtevao potpunu potčinjenost „vođi, narodu i državi“. U aprilu 1933. osnovana je udarna pesnica represije, Tajna državna policija (GESTAPO). Paljenje Rajhstaga u februaru 1933. poslužilo je za obračun sa komunistima i socijaldemokratama koji su u velikom broju hapšeni i slati u logore. Usledile su zabrane svih političkih stranaka (osim NSDAP), udruženja, sindikata, kontrola medija, i njihovo „glajhšaltovanje“. Likvidirani su brzo ostaci parlamentarizma, i političkih sloboda. Pravu prirodu „gospodin Hitler“, kako je kratko nazivan u svetskoj štampi, pokazao je kroz svoju potpuno ogoljenu brutalnost, 1934, kada je likvidirao u „noći dugih noževa“ unutarpartijsku levu opoziciju, uključujući veterane pokreta (Ernst Rem, braća Štraser), ali i nekoliko hiljada onih koji su se na bilo koji način, bilo kada zamerili „vođi“. Posle smrti predsednika Fon Hindenburga u avgustu 1934, Hitler je u svojoj tituli vođe spojio svoja partijska diktatorska ovlaštenja sa onima kancelara i predsednika, naglašavajući proces potpune nacifikacije nemačke države i društva. Ubrzano su donošeni restriktivni zakoni i drugi pravni akti koji su imali za cilj ne samo marginalizaciju Jevreja (koji su činili manje od jednog procenta stanovništva i bili većinom potpuno integrisani), već i njihovo brisanje sa spiska nemačkih državljana. U aprilu 1933. oni su posebnim zakonom izbačeni sa radnih mesta u javnim službama kao nepoželjna lica, iz „rasnih razloga“. Jevrejima je drugim aktima zabranjeno i obavljanje advokatske i lekarske prakse i članstvo u profesionalnim udruženjima, uvedena je restrikcija upisa u srednje škole i na univerzitete. Na udaru rasističke eugenike našle su se i druge kategorije „rasno nepoželjnih“ grupa stanovništva, pored nemačkih Roma, bili su to i potomci iz mešovitih brakova Nemica i pripadnika francuskih i belgijskih kolonijalnih jedinica koji su prisilno sterilisani (ova mera je pogodila i deo romske populacije). Osobe sa fizičkim i mentalnim smetnjama su na osnovu zakona donesenog u julu 1933. sterilisane, a u kasnijoj fazi primene rasističke eugenike likvidirane su primenom prisilne eutanazije (oko 200.000 između 1940. i 1941). Do 1939. nemačka nacionalsocijalistička pravno-birokratska mašinerija radila je punom parom; rezultat je bilo donošenje više od 250 antisemitskih zakona i drugih restriktivnih propisa, čija su kulminacija bili zloglasni Nirnberški rasni zakoni, kojima je pruženo „pravno pokriće“ oduzimanju Jevrejima državljanstva i svih prava koja su bila rezervisana samo za „arijevce nemačke krvi“. Najstrože su bili zabranjeni brakovi sa Jevrejima, kao i bilo kakvi vanbračni odnosi lica „nemačke krvi“ i Jevreja, jevrejski lekari su mogli da imaju samo jevrejske pacijente, jevrejska deca su mogla da pohađaju samo jevrejske škole, kao i niz drugih zabrana. Dalje, ova diskriminatorska politika radikalizovana je „dopunama“ kao što je bilo uvođenje smrtne kazne 1939. za „sramoćenje rase“ – za seksualne odnose nemačkih državljana sa licima jevrejskog porekla. Ovako „pravno“ pripremljen teren uz sistematsku antisemitsku propagandu i otimanje imovine, nakalemljeni na postojeće rasne i religijske predrasude u nemačkom društvu, poslužio je nacističkoj državi za otvaranje „druge etape“ u „rešenju jevrejskog pitanja“. O kakvoj se metodologiji radilo svedoče desetine ubijenih, oko 30.000 uhapšenih Jevreja, žrtava „Kristalne noći“ u novembru 1938. godine, koja je svoje ime dobila po hiljadama razbijenih i opljačkanih jevrejskih radnji i uništenih hramova širom Nemačke. Podsticaj na nasilje je objavljen u partijskim glasilima, pod kontrolom ministra propagande Jozefa Gebelsa, posle Hitlerove odluke da se krene u otvoreno nasilje. Rat koji je otpočet nemačkim napadom na Poljsku u septembru 1939, proširio se poput šumskog požara i pretvorio u evropski i svetski, razobručivši, u do tada nezamislivim razmerama, sistematsko uništavanje ljudskih života, u nacističkoj propagandi obrazlagan je i kao „rasni rat“ protiv pripadnika „rasno manje vrednih“ naroda, pre svega onih slovenskih. Hitlerovi spoljnopolitički uspesi i teritorijalno širenje 1938-1939, bili su vrhunac neodgovorne, kratkovide i sebične politike pobedničkih evropskih sila, Velike Britanije i Francuske, i njihove nesposobnosti da se zaustavi širenje fašizma. Kršeći bez ikakvih konsekvenci međunarodne ugovore i obaveze, Hitler je (pošto je poništio članstvo Nemačke u Društvu naroda), počeo naoružavanje i militarizaciju. Ušao je sa vojskom 1936. (uz britansko dopuštenje) u demilitarizovanu Rajnsku oblast. U martu 1938. pripojio je Austriju, na Minhenskoj konferenciji u leto iste godine Čehoslovačka je bila prinuđena da preda Sudetsku oblast, da bi sledeće godine Hitler okupirao Češku i Moravsku, dok je Slovačka postala prva marionetska država „novog evropskog poretka“. Pripajanje bez rata i sankcija celih država, predstavljalo je odlučujući argument za Hitlera o ispravnosti njegove politike i slabosti politike zapadnih sila, što je njemu obezbedilo još snažniju unutrašnju koheziju u Nemačkoj. Politika „apismenta“ - popuštanja i ispunjenja Hitlerovih ultimatuma, okončana je, početkom septembra 1939, napadom na Poljsku i objavama rata Francuske i Velike Britanije Nemačkoj - pošto je pre toga sklopljen pakt Ribentrop-Molotov. U leto 1941, početkom operacije „Barbarosa“ ovaj pakt bio je takođe pogažen i otvorio je na evropskom istoku novu, još brutalniju fazu rata i stvaranje antifašističke koalicije, koja je 1945. izašla kao pobednička. Cena kojom je pobeda izvojevana bila je poražavajuće visoka a Evropa se, uključujući i poraženu Nemačku, nalazila na izdisaju... Osvajanje „životnog prostora“ na Istoku (Poljska, teritorije Sovjetskog Saveza), i okupaciona politika širom nemačkog „novog evropskog poretka“ - na Balkanu, u zapadnoj Evropi, za Hitlera i njegov režim bilo je prilika za poslednji korak u „rešenju jevrejskog pitanja“ - potpuno fizičko uništenje. O tome je odluka donesena na savetovanju visokih predstavnika nemačke države u januaru 1942. (Vanze konferencija). Treba pomenuti da su u vreme ove konferencije, u okupiranoj Srbiji nemačke vojnookupacione vlasti, u masovnim streljanjima talaca, poubijale gotovo celokupnu mušku jevrejsku populaciju a likvidiranje gasom žena i dece zatočenih u logoru na Sajmištu bilo je u toku. Postojeći sistem koncentracionih logora na teritoriji Rajha, prvenstveno namenjen utamničenju i likvidaciji političkih protivnika režima (koncentracioni logor Dahau osnovan je 1933), narastao je u ogromnu, razgranatu mrežu sabirnih logora, logora za prinudi rad i pravu industriju smrti – logore smrti. Samo u Aušvic-Birkenau, milionskom, industrijski organizovanom gubilištu, stradalo je od osnivanja 1941. do oslobađanja u januaru 1945, po procenama, oko 1,6 miliona žrtava, u velikoj većini Jevreja, oko 20.000 Roma, i na desetine hiljada žrtava različitog porekla. Među žrtvama bilo je između 13.000 i 20.000 ljudi sa prostora Jugoslavije. Ime Aušvic postalo je strašan simbol, čije mračno iskustvo takođe otvara i iznova postavlja sva ona pitanja o ideologiji potpune dehumanizacije i njenoj metodologiji koja se ogleda u masovnoj primeni na milione ljudi pretvorenih u brojeve, robovsku radnu snagu i one još brojnije koji su nestajali u krematorijumima i stratištima „paralelnog sveta“, koji je po svojoj prirodi bio esencija jednog takvog sistema kakav je bio nacional-socijalizam. Milan Ristović redovni profesor Opšte savremene istorije na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu