Nestanak ponositog rimskog konzula

Nemačka televizija ARD je krajem oktobra 1989. godine emitovala reportažu o bizarnom pravnom sporu pred kelnskim sudovima između Češke Republike i kneza od Lihtenštajna. Radilo se o umetničkim delima koja su nestala tokom Drugog svetskog rata. Nedugo zatim, nemačkom kolegi se telefonom javio švajcarski advokat koji ga je informisao o još jednom, mnogo zanimljivijem slučaju nestalog umetničkog blaga u koji je opet bio umešan knez iz Lihtenštajna. Kako je rekao, Rusi, belogardejci, koji su se u Drugom svetskom ratu borili na strani Nemačke, iz Belog dvora u Beogradu ukrali su Rembrantovu sliku da bi njome platili lihtenštajnskom knezu Francu Jozefu II zaštitu od internacije u Rusiju, odnosno da ne bi bili isporučeni Staljinu. Da li je sve to tako bilo ili nije, danas je teško dokazati, jer u kneževskoj direkciji za umetnost iz Vaduza, u Lihtenštajnu, tvrde da nikada nisu ni čuli za tu sliku. I kolega Kristjan Knak sa nemačke televizije mi se obratio sa molbom da se raspitam šta se o toj Rembrantovoj slici zna u Srbiji. Zadatak nimalo lak, posle toliko godina. Raspitivao sam se na svim mogućim mestima, ali niko ništa nije znao. I kao jednu od pozitivnih ličnosti koje su se pojavile na mom istraživačkom putu, moram da pomenem gospodina Milovana V. Ivanovića, koji je tokom devedesetih bio majordom Belog dvora. On je kao revnosan član stranke SPO, u jednom trenutku pomislio da bi Slobodan Milošević i njegovi saradnici mogli da rasprodaju i razvuku umetničko blago koje se nalazilo u Belom dvoru. Stoga je samoinicijativno počeo da fotografiše najvrednije umetničke predmete i da ih popisuje. Svoj rad je i objavio u publikaciji pod naslovom Dvorovi na Dedinju – srpski zabranjeni grad (Turistička štampa, 1993). Neposredno posle toga dobio je otkaz, upravo zbog knjižice koju je objavio. On mi je, između ostalog, saopštio da je nemačka komanda obavila popis svega što se nalazilo u Belom dvoru 10. 4. 1942. godine (prethodni popis je obavljen 1924. godine) i da se taj popis nije umnogome razlikovao od onog koji su komunisti obavili 1957. godine – nedostajalo je samo nekoliko starih knjiga, ne više od 3-4 komada, kako tvrdi gospodin Milovan Ivanović. Postoje uopštene urbane teorije o tome da je Pepca Kardelj preko nekog pilota iz JAT-a na aukciji (!?) prodala nekakvog Rembranta, zatim da su sliku prodali jugoslovenski komunisti iz straha od Staljinove invazije na tadašnju Jugoslaviju 1948. godine. Tu je i tekst izvesnog Kamenka M. Markovića u časopisu Gradina u kojem se čak tvrdi da je ovu sliku Tito lično poklonio Josipu Vrhovcu, tadašnjem ministru spoljnih poslova Jugoslavije... Najčešće se intenzivno piše, uz širenje raznoraznih teorija (što više – to bolje) o slikama koje su netragom nestale, kako bi se njihova sudbina što više zamaglila. Tako gospodin Ivan Miladinović iznosi svoja „saznanja“ da je lično Tito (Josip Broz) dao nalog da se „navrat- -nanos proda desetina vrednih slika, a među njima i Rembrantovo remek-delo. Novac je (navodno) polagan na jedan anonimni konto u Švajcarskoj jer je rukovodstvo bilo svesno da će morati da beži iz Jugoslavije ukoliko dođe do napada Sovjetskog Saveza i da im iz emigracije valja nastaviti borbu.“ ... „Govorkalo se (nastavlja Miladinović), a i danas se govorka po Beogradu, da je tih desetak slika prodao niko drugi do čuveni kolekcionar Mimara (onaj koji je svom rodnom Zagrebu poklonio najveći muzej sumnjivih umetničkih dela), pričalo se i da je Rembrantovu sliku dobio na poklon lično Stevo Krajačić“, nagađa gospodin Ivan Miladinović. Sve što je naveo gospodin Miladinović nije potkrepljeno nikakvim dokumentom ili izjavama savremenika, sve se svelo na „govorkalo se“ i „priča se“, u istom tekstu gospodin Miladinović konstatuje: „Rembrantov Kvint Fabije Maksim je u Švajcarskoj“ (ne navodi ni kod koga, ni u kom gradu ili kolekciji). „Kralj Petar II dobio je 1956. godine ponudu iz te zemlje da otkupi sliku koja je ukrašavala dvor njegovog oca. Naravno, suma je bila basnoslovna, a on nije imao para...“ – poentira gospodin Miladinović. Sve sama nagađanja i možda namerno izvrnute činjenice. Kako je već rečeno u svrhu zamagljivanja i obmane, čemu se pristupa zarad „pranja“ istorije određenog dela – kako bi se kasnije lakše to isto delo prodalo. Nekada je bivšom Jugoslavijom kružila i priča o Rembrantovoj slici koju je navodno prodala Pepca Kardelj, ali o tome ne vredi ni trošiti reči, jer takva prodaja, slike takvog autora, jednostavno ne može da promakne svetskim medijima. Osim toga, i slika koja se nalazi u Belom dvoru i koju mnogi (čak i gospodin Milovan Ivanović, u svojoj knjižici) pripisuju Rembrantu, najverovatnije nije delo Rembranta. Radi se o slici koja je široj javnosti poznata kao Čovek sa flautom. U najboljem slučaju reč je o delu Rembranovih učenika – što ne umanjuje vrednost slike. Jedino Rembrantovo delo koje se ikada našlo u Belom dvoru ili kraljevini Jugoslaviji je Kvint Flavije Maksim. Glasine ne mogu da ospore činjenicu da nova komunistička vlast nije namerno uništavala značajna umetnička dela, pa čak i ona verskog karaktera. Postavlja se pitanje ko je ukrao Rembratovu sliku Kvint Flavije Maksim, iz Belog dvora? U obzir dolaze nemački okupatori, ruski oslobodioci, partizani ili neko ko je iskoristio priliku i dokopao se Rembrantovog dela. Ako po strani ostavimo glasine i teorije zavera, najrelevantnije mesto kojem se istraživač može obratiti je Odeljenje za proučavanje Rembranta pri Univerzitetu u Amsterdamu. Tamo je nedvosmisleno bilo jasno da je slika njima poznata. Tu je Rembrantovo delo registrovano kao Quintus Fabius Maximus. Slika je pripisana Rembrantu, mada postoji mogućnost da je (zbog nemogućnosti da se danas podvrgne ispitivanju) i ona delo nekog od Rembrantovih učenika. Na slici je prikazan pomenuti Fabijus prilikom posete svojim sinovima u logoru kod Suese. Rembrant ili neko od njegovih učenika je ovu sliku završio 1653. ili 1655. godine. Slika je dimenzija 179 sa 197 centimetara. Navodno je rađena za Opštinski dom u Amsterdamu i stajala je iznad kamina, izvesno je da ovde nije ostala dugo. Iz razloga koji su ostali nepoznati, ona je već 1656. godine zamenjena slikom istog naziva, nešto izmenjene kompozicije, koju je za amsterdamski Opštinski dom izradio Rembrantov drug i slikar Jan Livens (1607-1674). Posle toga nastaje njeno putovanje po Holandiji i svetu, koje nije moguće u potpunosti pratiti. Jedno vreme se nalazila u kolekciji NJugasa u Londonu, zatim u kolekciju Čarlsa Zedelmajera (Pariz), da bi 16. juna 1931. bila otkupljena na aukciji u Minhenu (iz Nemešove kolekcije) od strane Pavla Karađorđevića, kao poklon bratu od strica, kralju Jugoslavije Aleksandru I. Sliku nasleđuje 1934. godine kralj Petar II od svog oca ubijenog u Marselju. Od kraja Drugog svetskog rata slici se gubi svaki trag. Gde bi danas mogla da se nalazi ne znaju ni stručnjaci iz odeljenja za proučavanje Rembrantovog dela iz Amsterdama. Da je slika stvarno došla u Beograd i Beli dvor, svedoči i tekst u Umetničkom pregledu – pisan iz pera Milana Kašanina (januar 1938. broj 4). U tekstu stoji: „Od 1931, Kvint Fabije Maksim, po srazmerama jedna od najvećih slika Rembranta (179 x 197), nalazi se u Kraljevskoj kolekciji u dvorcu na Dedinju. Održavana u vrlo dobrom stanju – sem što je mestimice retuširana – slika je i signirana i datirana. Poslednja cifra od godine nije jasna, i može da bude 3 ili 5; sudeći po slikarskim postupcima, verovatnije je da je delo iz 1653. nego iz 1655. Prethodne skice za ovu kompoziciju čuvaju se u Kabinetu gravira u Berlinu... K nama je došla iz Minhena, iz čuvene zbirke Marsela fon Nemeša (1866-1930).“ Milan Kašanin (1895–1981) u svom prikazu slike piše: „Sadržaj za ovu svoju veliku kompoziciju Rembrant je našao, ili su mu drugi našli, u Livijevu delu Ab urbe condita, ili u delu Factorum et dictorum memorabilium libri Valerija Maksima. Reč je o jednom klasičnom primeru poštovanja vlasti i autoriteta. U logoru kod Suese, van gradskih zidina, mladi rimski konzul Kvint Fabije Maksim dočekuje svog oca, koga Senat šalje s porukama, i zapoveda mu da siđe s konja i oda dužno poštovanje jednom konzulu i onda kada je taj konzul njegov sin, na što stari otac odgovara: Ne omalovažavam ja, sine, tvoju veliku vlast, nego sam samo hteo da iskušam da li znaš postupati kao konzul: znam ja koliko treba voleti otadžbinu i razumem da javne ustanove treba više poštovati od privatnih. S formalnog gledišta, tema je za Rembranta dosta retka. Izraziti portretist i slikar biblijskih scena i ljudi, Rembrant je samo po izuzetku slikao ličnosti i događaje iz rimske i grčke istorije i mitologije. I ne samo tema, nego je i figura centralne ličnosti retka za ovog slikara. Rembrant nije imao ni po krvi ni po duhu ničeg od Latina i Mediteranaca: on je svagda više voleo životnu zbilju i religioznu mistiku nego priličnu poeziju i istorijsku priču, i radije je slikao ljude koje je viđao svakog dana i znao ih u dušu nego što je kombinovao ili izmišljao idealizovane ličnosti. U ovoj svojoj slici, međutim, ne samo što je Kvint Fabije Maksim postavljen u sredinu kompozicije, snažnije možda nego ijedna druga ličnost Rembrantova, i ne samo što je na njega sručena bezmalo sva jarka svetlost kojom je slikar raspolagao, tako da je mladi konzul skoro izolovan i da svi drugi ljudi i svi drugi predmeti ostaju u pozadini i gotovo u mraku, nego je u Kvintu Fabiju Maksimu Rembrant dao jednu sasvim idealnu figuru mladog čoveka i, povrh toga, ponositog rimskog konzula, čiji su izraz i držanje puni dostojanstva i samopouzdanja. Malo na kojoj slici Rembrantovoj se može naći nečeg sličnog. Još više nego po svojoj temi, ova kompozicija je zanimljiva po slikarskoj izradi. I to je sasvim prirodno kad se zna da je ona nastala na odsudnoj prekretnici Rembrantova života i rada, na početku jedne od najuzbudljivijih drama koje je preživeo jedan umetnik. Na ljude kova Rembrantova, dubok utisak ostavljaju životni događaji, slikarsko iskustvo i otkrića drugih umetnika. Nikola B. Cvetković Nastaviće se