Turbofolk kao brend

Žeđ za turbofolkom bila je za mene jedno od najvećih iznenađenja u još uvek opkoljenom gradu nabijenom antisrpskim osećanjima. U nekoliko navrata tokom rata muslimanske vlasti u Sarajevu su čak vratile odeću i ćebad iz humanitarne pomoći međunarodnih organizacija samo zato što su bili napravljeni u Miloševićevoj Srbiji. U prvim posleratnim danima reč Srbin je po pravilu značila “četnik”, a reč “četnik” je za mnoge bila sinonim za najveće zlo koje se može zamisliti. Veliki broj mojih sagovornika nije krio da ne žele da se izbegli Srbi vrate u svoj grad. Turbofolk je tada bio jedini srpski proizvod koga je napaćeno, posle godina rata skoro etnički čisto Sarajevo, bilo gladno.

Trošiti prostor na tačnu definiciju turbofolka, danas jedine autentične srpske pop muzike, ima smisla koliko i baviti se definisanjem dva puno šira i još kontroverznija pojma: njorld muzike i popa. Dovoljno je reći da je turbofolk nastao postepenim ubacivanjem električnog i elektronskog zvuka i popularnih zapadnih ritmova - od rok i disko muzike, preko esid džeza i hip-hop do repa i densa - u matricu “novokomponovane narodne” muzike.

Granice ovog srpskog fluidnog amalgama nije lako definisati. Neki od izvođača su više “turbo”, dok su drugi više “folk”. Čak je i veliki broj zvezda takozvane zabavne muzike koristio turbofolk elemente. Zdravko Čolić je poslednjih godina na svojim albumima koketirao sa turbofolk zvukom. Autor njegovog velikog “turbofolkičnog” hita je u miks umesto srpskog vešto ubacio ovde malo poznati marokanski folk. Drugi autori pozajmljivali su iz turbofolka susednih zemalja, najčešće iz grčke skiladike - u prevodu “pseće muzike” (zbog puno zavijanja u pevanju) - i turskog popa. Turbofolk je za mnoge izvođače bio primamljiva i komercijalna, ali istovremeno rizična i ozloglašena etiketa.

To je posledica činjenice da su brojni kulturni arbitri turbofolk sasvim pogrešno predstavili kao izum Miloševićevog kriminalnog režima. Milošević je imao očite političke koristi od turbofolka, ali turbofolk je zbog Slobe puno više izgubio nego što je dobio. Da nije bilo Miloševićeve zlouptrebe i nametanja u medijima, da se turbofolk nije pojavio i razvijao u vreme rata i ekonomske krize, ova muzika bi bila još popularnija, još zavodljivija i puno kvalitetnija.

Predsednika Miloševića smo, nažalost, sami izabrali. Turbofolk je bio naša sudbina, nešto što bi se na ovim prostorima rodilo i bujalo sa ili bez Slobe. U isto vreme slični pop pravci pojavili su se širom sveta. Od Kazablanke do DŽakarte i od Tirane do Tihuane skoro da nema zemlje trećeg sveta koja poslednjih decenija nije dobila i svoj “turbofolk”.

U godini pre NATO bombardovanja Adelina Ismajli, “Ceca kosovskih Albanaca”, “zavijala” je pevajući o “oslobodilačkom ratu” i “komandantu” Ibrahimu Rugovi u vojničkim kamuflažnim pantalonama i brushalteru. Cecini hitovi predstavljaju lirsku poeziju u poređenju sa Adelininim ratnohučkaškim tekstovima. Na omotu svog prvog CD-a Adelina, tada još tinejdžerka, izgleda kao Cecina dvojnica.

Još veći “patriota” od mlađane Adeline bio je Arif Vladi. NJegovu kasetu “Marshi UCK-se” - koja zvuči kao jeftinim sintisajezerima “obogaćena” mešavina “Marša na Drinu”, Miroslava Ilića i muzike slovenačkog “Lajbaha” - mogli ste krajem devedesetih naći u skoro svakom domaćinstvu na teritoriji “prirodne (Albanci nikada neće reći “velike”) Albanije”. Na njegovom prvom koncertu na fudbalskom stadionu u “oslobođenoj” Prištini, posle egzodusa Srba 1999. godine, hiljade obožavalaca koji su ostali bez ulaznica provalilo je kapije stadiona. Albanski turbofolk ćete danas čuti u Prištini na skoro svakom koraku.

U muslimanima-Bošnjacima naseljenim delovima Bosne i Hercegovine širokom prihvatanju turbofolka pomogla je činjenica da su sa stanovnicima Srbije vekovima živeli na istom, “otomanskom”, kulturnom prostoru. Bosanski muslimani, nikada sasvim iskreno prihvaćeni u hrišćanskoj Evropi, ostali su otvoreni prema svemu što ima orijentalni ili azijski prizvuk. Za Tuzlake ili Zeničane opis turbofolka kao “teheranskog arlaukanja”, koje je u Skupštini Srbije devedesetih sa prezirom izgovorio jedan od poslanika, ne predstavlja pokudu već razlog više da prihvate ovaj srpski muzički mišmaš.

U Sarajevu ima i zabrinutih trijumfom turbofolka u Bošnjacima naseljenom delu Bosne. Magazin “Valter” objavio je ovog leta tekst pod nazivom “Dobogda crk’o turbofolk”. Autor srpsku muziku optužuje, uvodeći pojam muzičkog genocida, za “kulturocid nad sevdalinkom”. Srpskom turbofolku u Sarajevu danas donekle može da konkuriše samo njegov “bliski rođak”, turski pop. Prema pisanju lokalnih medija turska megazvezda Mustafa Sandal, novi dečko Emine Jahović, za nastupe u diskotekama bosanske prestonice uzima po 25 000 evra.

Za one koji se danas u Beogradu zalažu za “dekontaminaciju” srpske kulture i prinudno nametanje “kvalitetnije” muzike, susedna Hrvatska bi mogla biti dobar primer nedelotvornosti te ideje. U Hrvatskoj koja je od dobijanja nezavisnosti opterećena patološkom balkanofobijom, turbofolk se danas prezentira javnosti kao opasno i vizantijski podmuklo otelotvorenje i dalje pretećeg srpskog zla. Građanima Hrvatske se preko medija već godinama svakodnevno sugeriše da bi trebalo da budu uzorni Evropljani i da “jedu ribu i piju vino”. Ipak, i dalje većina “običnih” Hrvata uživa skoro isključivo u ćevapima i rakiji i na marginama osiromašenih gradova često neskriveno sluša turbofolk.

Stanovnici Slovenije su manje opterećeni balkanofobijom, turbofolkom i ćevapima. Mladi, “urbani” Slovenci danas uživaju u turbofolku kao egzotičnom izrazu u njihovoj kulturi hronično nedostajućeg orijentalnog hedonizma. Na sličan način se turbofolk zvuk, doduše još uvek stidljivo, probija u sofisticiranim klubovima NJujorka, Beča ili Varšave u kojima su rai, al-žil i bolivudska muzika već odavno favoriti hedonističke publike neopterećene kompleksima srpske i hrvatske “urbane” elite.

Turbofolk je danas najpoznatiji i verovatno najproblematičniji autentični srpski brend. Na autorstvo svih drugih proizvoda koje doživljamo kao naše izume - od rakije do ajvara - “autorska prava” polaže bar neka od nacija u okruženju. Gresi turbofolka ipak su neuporedivo manji od ogromne stigme koju nosi.

Iako priznat u relevantnim radovima objavljenim na zapadu kao samo jedan pravac u okviru sve popularnijeg “njorld music” zvuka, ovaj srpski pop ima teško popravljivi problem sa imidžom. Svetlani Ražnatović, najvećoj zvezdi turbofolka, kako tvrdi londonski nedeljnik “Observer”, godinama je bio zabranjen ulaz u većinu zemalja Evropske unije. Diskove naših turbofolk zvezda je, ako izuzmemo gastarbajterske radnje, skoro nemoguće naći čak i u bolje snabdevenim prodavnicama diskova na zapadu.

Od Indije do Egipta Od alžirskog raija, preko indijske bangre do meksičkog narkokoridosa - ne samo da semogu primeniti iste definicije kao i na turbofolk, već oni sa srpskim popom dele i gomilu sporednih karakteristika i propratnih pojava Sličnosti idu od obilja kiča u spotovima i imidžu najvećih zvezda i skandala sa narkoticima do uloge dijaspore i gastajbartera. Ima i razlika koje treba istaći. Jedan “turbofolk” može biti antirežimski, subverzivan, emancipatorski, feministički, pa čak i avangardan. Zvezde rai muzike bile su glavna mete islamskih fundamentalista koji su 1994. godine ubili Čeba Hasnija, popularnog rai pevača. Sve velike rai zvezde od tada žive na zapadu, uglavnom u Parizu. Hedonistički tekstovi ove zavodljive alžirske muzike koji govore i o čarima (vanbračnog) seksa, alkohola i hašiša su za borce alžirskih islamističkih oružanih grupa opasniji za perspektivu strogo islamske države od sekularističkog režima, zapadne demokratije ili slobodnih izbora. Nadžat Atabu, marokanska turbofolk zvezda, bila je prva koja je u svojim hitovima javno kritikovala diskriminaciju žena. NJena kaseta imala je za konzervativni Maroko - u kome se od žene i dan-danas zahteva da nevina uđe u brak - krajnje subverzivno ime “Pronađi drugog ljubavnika” i prodata je u milionskom tiražu. U svojim pesmama Amir Dijab - često u spotovima obučen kao Andrija - Era Ojdanić - slavi jeretičnu “ljubav bez obaveza”. Egipatska al-žil muzika je zahvaljujući Dijabu - čiji je nadimak “Pobunjenik” - devedesetih postala zvuk otpora desetina miliona seksualno frustriranih i nezaposlenih dvadesetogodišnjih Arapa čiji su životi i dalje definisani strogim tradicionalnim normama. NJegova publika uglavnom živi u zemljama u kojima se brakovi obično ugovaraju bez saglasnosti budućih supružnika. Tu Dijabov naizgled naivni refren “moje srce te je izabralo” predstavlja poziv na pobunu. Tek pojavom muzičkih i zabavnih satelitskih kanala koji se na arapskom emituju iz zapadnih metropola, milioni Arapa dobili su priliku da uživaju u zabranjenom voću. Muzički spotovi koje emituju ove stanice izgledaju kao kopija spotova koji su u Srbiji devedesetih opisivani kao moćno sredstvo u službi jednog autoritarnog poretka. Ali u arapskom svetu široka dostupnost erotizovanih, eskapističkih, kičerskih spotova sa sasvim “đoganijevskom” koreografijom i estetikom poslednjih godina je doživljena kao vesnik novih sloboda i važan prvi korak na putu priželjkivane demokratizacije. Na isti način na koji je to katarska Al DŽezira učinila u domenu vesti, ove stanice su u domenu zabave razbile monopol strogo cenzurisanih medija u arapskim zemljama. Odluka egipatskog parlamenta iz jula ove godine da zabrani pokazivanje ženskog pupka na televiziji je tako postala sasvim apsurdna. Iako je značila skidanje sa talasa državne televizije preko 700 spotova ova mera će samo još više povećati gledanost satelitskih kanala. Spotovi koje emituju ovi kanali od onoga što smo gledali na Palmi ili Pinku razlikuju se samo po tekstu koji ide u dnu ekrana. SMS poruke koje gledaoci šalju u program ne reklamiraju brojeve telefona erotskih hotline-ova. Arapi najčešće šalju SMS poruke koje govore o muslimanskim žrtvama i poniženjima u Palestini i Iraku i “Satani Bušu”. Oni u ovim porukama, često jedinim kanalima slobodnog izražavanja, pozivaju na ujedinjenje muslimana i otpor jedinoj supersili i Izraelu. Jedna od prvih velikih svetskih zvezda čija muzika neodoljivo podseća na naš neofolk dolazi baš iz Izraela. Nedavno preminula Ofra Haza ostala je u domovini upamćena kao lokalna Ksenija Cicvarić. Iako je rođena u Izraelu kao dete emigranata iz Jemena, ona je objavila ultimativni album izvorne jemenske muzike. Nešto kasnije ova talentovana pevačica dodala je turbo elemente u muziku komponovanu u 16. veku, unela gomile kiča u svoj imidž i postala globalna pop senzacija. Šakira, libanska Kolumbijka, išla je suprotnim putem od Ofre Haze. Ona je u svoje dosadnjikave pop hitove ubacila folk elemente iz svoje arapske postojbine i zaposela MTV talase. Šakirini hitovi bili su za desetine miliona Amerikanca nabijenih antiarapskim osećanjima posle 11. septembra jedina prilika da osete aromu Arabijskog poluostrva. Nešto ranije Sting je uspeo da oživi svoju posustalu karijeru tek uz pomoć crnomanjastog Čeb Mamija, neke vrste alžirskog Ace Lukasa, snimivši duet “Desert Rose” (Pustinjska ruža), sasvim turbofolkični globalni hit. Na zapadu i dalje ipak najbolje prolaze ublažene i dodatno pozapadnjačene verzije “orijentalnih” neofolk mešavina. Nigerijski afrobit je ljubiteljima muzike širom sveta postao poznat po ušminkanoj verziji Femija Kutija. Femi će u Beogradu nastupiti 25. oktobra u Centru “Sava”. Koncert preporučujem i obožavaocima Kebe i fanovima Darknjood Dub-a. Za razliku od zgodnog i harizmatičnog Femija koji puni dvorane na zapadu, većina zvezda nigerijskog turbofolka svoj novac zarađuje svirajući za bogate Nigerijce i dijasporu u metropolama zapadne i centralne Afrike. Sirotinja u nigerijskim selima, kao i širom Afrike i centralne Azije, svojih nekoliko sati radosti sve češće može dobiti jedino u šatorima, na video-projekcijama bolivudskih filmova. Nigde beg od surove realnosti u ružičasti svet bogatstva, kiča i erotike nije tako naglašen kao u spotovima u ovim indijskim filmskim hitovima. Najvažniji i najskuplji deo svakog bolivudskog filma, “začin” koji ga može učiniti visokoprofitabilnim hitom, su muzički spotovi. Tokom filma radnja se sedam ili osam puta naglo prekida i kreću dugački spotovi sa neverovatnim koreografijama i raskošnim kostimima koje izvode stotine plesača i glumaca na raznim egzotičnim lokacijama. Iluzija koju “Bolivud” nudi stanovnicima potkontinenta u kome se skoro polovina stanovništva nalazi na ivici gladi je potpuna. Na surovom indijskom filmskom tržištu bolivudski autori muzikom i spotovima koji predstavljaju pravu eksploziju slatkog kiča postižu baš ono što se Milošević nadao da će u godinama oskudice dobiti namećući turbofolk u srpskom etru. Bolivudska muzika je jedini svetski turbofolk koji nema “svoj” folk, svoju “izvornu” muziku. Za razliku od drugih sličnih stilova, bolivudski zvuk nije nastao ubacivanjem zapadnih uticaja u neki tradicionalni muzički pravac.

Uspeh koji je turbofolk postigao u bivšim jugoslovenskim republikama posebno je veliki ako se ima u vidu da su najniže udarce ovom srpskom brendu sa značajnim izvoznim potencijalom naneli neki domaći autori. “Sistem vrednosti koji je ružičasta turbofolk kultura plasirala ... podrazumevao je ratno profiterstvo, kult kriminala i oružja, vladavinu sile i nasilja, korupciju, političko jednoumlje i konformizam, ali i odbacivanje građanskih vrednosti, kao što su pravna država, brak, porodica, obrazovanje, moral, u korist jačanja ratničkog patrijarhata i prostituizacije žene”, tvrdi Ivana Kronja, autorka knjige “Smrtonosni sjaj”.

Kronja je jedan od kritičara koji neretko brkaju uzroke i posledice i izvlače iz marginalnih trendova u okviru ovog razuđenog fenomena sumnjive opšte zaključke. Čak i ako bi se složili sa Kronjinim stavovima o dominaciji turbofolka kao “državne umetnosti”, treba naglasiti da veliki broj američkih autora leve orijentacije smatra da popularna kultura na zapadu uvek igra istu ulogu u legitimisanju dominantnih ideologija koju oni pripisuju turbofolku. I u Srbiji i na zapadu u vreme ratova ta uloga pop muzike postaje jasnije izražena. Neki od dopisnika američkih listova koji su kritički pisali o turbofolku i “target” kulturi u tekstovima iz Beograda zadesili su se u Americi posle terorističkih napada 11. septembra. Nekolicina njih mi se požalila da im je tada njihova napadnuta domovina delovala nekako suviše “miloševićevski”.

Kronja u svojoj knjizi o turbofolku piše i o “agresivnoj, sadistički i pornografski erotizovanoj turbofolk ikonografiji”. Ovde treba naglasiti da bi veliki deo ostrašćenih i često bez ikakve ograde iznetih stavova ove beogradske feministkinje sa zadovoljstvom potpisao svaki od ideologa militatnih ogranaka Osamine “Al Kaide” koji u sam vrh svojih prioriteta stavljaju borbu protiv turbofolka širom islamskog sveta. Da bi dobili binladenovsku verziju citiranog opisa turbofolk kulture, samo zamenite reč “građanski” rečju “islamski” i izbacite Kronjine reči “jačanja ratničkog patrijarhata”.

Beogradski zagovornici prinudne “evropeizacije” Srba kada se radi o neofolku, nisu u neprincipijelnoj koaliciji samo sa islamskim fundamentalistima. Oni svoj stav dele i sa nekim predstavnicima suprotnog pola srpske političke scene sa kojima su oštro sukobljeni u vezi sa skoro svim drugim pitanjima. I za nestrpljive “evrofile” i za jedan mali, ekstremno puritanistički deo srpske desnice turbofolk predstavlja kulturni korov protiv koga se treba boriti svim sredstvima. Kritičari sa desnice tvrde da je turbofolk ugrozio srpski nacionalni identitet u vreme kada ga je trebalo jačati. Nasuprot tome levičari krive turbofolk za širenje nacionalizma u vreme kada ga je trebalo suzbijati. Razne radikalne strategije borbe koje i jedni i drugi predlažu podsećaju na Miloševićevu “borbu protiv kiča” tokom pompezno najavljivane “Godine kulture” i obično imaju prepoznatljiv totalitarni i agitpropovski prizvuk.

Problem sa velikim brojem ovih domaćih kritičara i analitičara turbofolka i pratećih fenomena nije u njihovom po pravilu negativnom vrednosnom sudu o ovoj muzici, već u njihovom jasno kultur-rasističkom pristupu. Otpor nekih naših desničara prema otomanskim i drugim orijentalnim uticajima obojenom turbofolku dolazi iz njihove tradicionalne sumnjičavosti prema trendovima koji u Srbiju ne dolaze iz “pravoslavnog komonvelta”. Ksenija Zečević je 1994. godine rekla da od “herojskog, epskog i ratničkog naroda, novokomponovana muzika sa orijentalnim melizmima pretvara Srbe u melanholičan i tugaljiv narod”.

Militantniji i brojniji su “saborci” naših paranoičnih tradicionalista koji dolaze sa levice i iz arogantne samoproglašene “urbane” Srbije. Oni kao da se gade svega što na srpsku kulturnu scenu dolazi sa prostora južno i istočno od beogradskog “kruga dvojke”. Sve što stiže iz Guče ili Vranja, i što neretko liči na proizvode dalekog Bombaja, Alžira i Kaira, za njih je deo onoga što nas sprečava da prigrlimo vrednosti “zapadne civilizacije”. Pravi problem nije u tome što je, kako tvrde, turbofolk loš (što često jeste) ili nacionalistički (što najčešće nije), već u tome što im ta muzika nekako vuče na ono što oni vide kao kulturu “Azije” i “Orijenta”. Većina ovih kultur-rasista misli da su veliki deo Srbije, Azija i “Orijent” zapravo ružna, opasna, prljava, primitivna i nepopravljivo neevropska mesta.

Na pitanju turbofolka, njegovog razumevanja i vrednovanja, zato se danas prelama ključni politički problem Srbije. Srpska liberalna elita - i politička i ona histerično prozapadna okupljena u nekoliko uticajnih nevladinih organizacija - i dalje je zarobljena u lažnim stereotipima i nesposobna da komunicira sa velikim delom naroda koji pretenduje da vodi ili usmerava. Oni kao da su zaboravili da su i Žitorađa i Mrčajevci u Evropi, da se “Hua Hua” i slični savski splavovi na kojima svake večeri hiljade ljudi uživa u turbofolk hitovima nalaze u samom srcu Beograda.

Turbofolk je deo onoga što Srbija - zemlja i na istoku i na zapadu - jeste i čega ne treba da se stidi. Ona se može polako približiti članstvu u Evropskoj uniji samo ako njena prozapadna elita bude imala kontakt sa kompleksnom srpskom realnošću i u mnogo čemu toliko orijentalnim nasleđem. Naravno, ako pri tome još nekako uspe da bude manje korumpirana, arogantna i posvađana.

Koliko god to militantnim pobornicima ideje o neophodnosti prisilne denacifikacije Srba može zvučati neverovatno, ali Cecu na “Marakani” nisu slušali kandidati za koljače, švercere i prostitutke u nekim budućim ratovima. Na stadionu je tada u muzici kontroverzne srpske pop heroine - kao i danas na beogradskim splavovima, žurkama, svadbama i diskotekama po srpskoj provinciji - uživala gomila pristojne dece i njihovih roditelja koji su želeli da zaborave na teškoće svakodnevice. Dok god oni koji bi da Srbiju “uvedu u Evropu” to ne budu shvatili, Šešeljevi radikali, Raka i Bidža dobijaće milione srpskih glasova.

ZORAN ĆIRJAKOVIĆ