Peći iz Židovara

Pod rukovodstvom profesora Miloša Jevtića sa Katedre za preistorijsku arheologiju II na Filozofskom fakultetu u Beogradu i pokroviteljstvom Gradskog muzeja u Vršcu, na arheološkom lokalitetu Židovar, nedaleko od Vršca, u decembru ove godine otkriveno je sedam podnih peći unutar nadzemnih kuća, pravougaone osnove. Peći su rađene u uobičajenoj tehnici pletera i lepa. Lokalitet Židovar nalazi se na jednom uzvišenju iznad doline reke Karaš, na obodu Deliblatske peščare. Prvi put je istražen 1948/49. godine, kada je na njemu radio čuveni profesor Branko Gavela. Prvo, najstarije naselje osnovano je u ranom bronzanom dobu, oko 2000. godine pre nove ere, dok je najmlađe naselje pripadalo dačko-rimskom horizontu na prelazu iz stare u novu eru. Izgleda da je ono bez borbe prepušteno rimskim legijama, već tokom prvih prelaza na levu obalu Dunava ili tokom njihovih prodora na teritoriju Dačana u drugoj polovini ili krajem I veka naše ere. Dalja istraživanja sproveo je Dragoslav Srejović, koji je u poslednjim fazama stanovanja na ovom mestu konstatovao tipično keltsko utvrđenje, tzv. opidum. U novije vreme iskopavanja je nastavio profesor Miloš Jevtić, koji je na teritoriji pomenutog opiduma 2006. godine otkrio veliku ostavu keltskog srebrnog nakita, pohranjenog između dve kuće pred najezdom Dačana. - Sa prvim naseljem Vatinske kulture iz II milenijuma pre n.e., preko Belegiške i Basarabi kulture, koja prestaje da postoji u V veku pre n.e., Židovar je zadržao autentičnost, objašnjava profesor Miloš Jevtić. Pomenute peći predstavljaju ostatke nivelisanog naselja iz prekeltskog sloja, kružne ili potkovičaste osnove prečnika do jedan metar. Nalazile su se u uglovima kuća ili ređe nasuprot ulazima u kuću, kalotasto su zasvođene, rađene od debljih slojeva gline. Svojim oblikom podsećaju na umanjene današnje hlebne peći, koje se mogu videti po selima. Pretpostavlja se da su preistorijske peći korišćene za grejanje, ali i za pripremanje hrane. – Posle našeg odlaska sa terena jedna grupa tzv. ljubitelja arheologije, ponesena pričom o blagu i naoružana metalnim detektorima, napravila je divlje iskopavanje tačno na mestu gde je 2006. godine bila otkrivena ostava. Mislimo da nisu našli ništa, jer smo većinu predmeta već uklonili sa lokaliteta, ali su zato razbacali preistorijsku keramiku iz ranijih slojeva koja za njih nije bila interesantna, i uništili oko 30 m2 lokaliteta. Na prvi pogled, to nije mnogo, ali za nas je to veliki gubitak, kaže za NIN profesor Jevtić. Peći ovog ili sličnog oblika koriste se skoro kroz sve preistorijske periode (od neolitske Vinče do rimskog doba). Iz perioda Kelta u Srpskom Podunavlju poznate su i velike peći za pečenje keramike (najbolji primer su velike peći sačuvane u naseljima Skordiska na Gomolavi i u Čurugu). One su drugačijeg oblika, a prepoznaju se po masivnom „roštilju” na koji se ređaju keramičke posude za pečenje, a ispod se loži vatra. Na Židovaru istraživači očekuju iz najmlađih preistorijskih naselja i jednostavne peći za topljenje gvozdene rude, budući da je već otkrivena velika količina gvozdene zgure i malih keramičkih posuda za livenje metalnih predmeta. Svojim izuzetnim položajem lokalitet je veoma rano privukao pažnju istraživača. Pominje se, navodno, već na topografskoj karti iz prve polovine XVIII veka izrađenoj za princa Eugena Savojskog, i to kao “Židovar, staro utvrđenje u ruševinama”. Preistorijsko naselje Židovar kod Vršca nalazi se u grupi od svega nekoliko arheoloških nalazišta iz mlađe preistorije (Vinča kod Beograda, Gomolava kod Rume, Feudvar kod Mošorina) koji su proglašeni u Srbiji za kulturna dobra od izuzetnog značaja.