Od Žujovića do Đinđića

Srpski i jugoslovenski studenti u zemljama u kojima se razvijao radnički i socijalistički pokret, približavaju se ideji anarhizma. Među njima je i mladi kralj koji je studirao u Francuskoj i tamo imao kontakte sa anarhistima bliskim Kropotkinu. Posle Pariske komune i progona komunara od strane vlasti 1879. godine, represivni režimi su izazivali mnoge individualne akte terora. Kralj Petar je učestvovao u ustanku u Bosni 1875-1876. godine u vreme kada je tada vodeći anarhista Eriko Malatesta u dva navrata pokušavao da uđe u Bosnu. Prvi put preko Dubrovnika, a drugi preko Zemuna ušavši u reku Savu. Uhvaćen je i proteran peške do Zagreba. Po povratku u Srbiju odnos kralja Petra prema anarhizmu se u potpunosti menja. Jedan od prvih pristalica Prudonovih ideja bio je srpski socijalista Živojin Žujović, koji se s njim upoznao u Minhenu i Cirihu gde je studirao pravo i ekonomiju. Kao prvi socijalista u Srbiji bio je učitelj organizatora i teoretičara srpskog radničkog pokreta Svetozara Markovića. U kontaktu sa Bakunjinom u Švajcarskoj bila je brojna kolonija južnoslovenskih studenata. Jovan Žujović i Pera Todorović, takođe. Bakunjin je prisustvovao i kongresu srpskih socijalista 1872. godine u Cirihu. Kasnije se govorilo da su i ideje Nikole Pašića bile inspirisane Bakunjinom, ali profesor Trivo Inđić kaže da to nije bio slučaj. „U Srbiji kao deo socijalizma u Evropi javljaju se anarhističke ideje, koje se crpe iz raznih izvora. Od Rusa, Nemaca, Francuza. Pašić se u to nije mešao. On je izrastao iz monarhističke, autoritarne kulture, bio je pragmatičar, realpolitičar“. U revolucionarnom pokretu anarhističke orijentacije, Mladoj Bosni, prvi put su viđene individualne akcije terora. Najpre je Bogdan Žerajić, juna 1910. godine, pucao na poglavara Bosne i Hercegovine, generala Varešanina. Ubio je sebe, ne i generala, a njegova glava služila je kao opomena anarhistima. Luka Jukić je, takođe neuspešno, pucao na bana Cuvaja u Zagrebu dve godine kasnije, a onda je 28. juna 1914. godine habzburški prestolonaslednik Franc Ferdinand izbegao bombu Nedeljka Čabrinovića, ali ne i metak revolveraša Gavrila Principa. Grupa od 25 mladobosanskih zaverenika osuđena je, a inspirator ove grupe Vladimir Gaćinović, jedan od studenata inspirisanih ruskim revolucionarima, otrovan je tri godine kasnije. Prema nekim tumačenjima, i „majski prevrat“ 1903. godine u Beogradu, ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića, moglo bi se smatrati delom anarhističke grupe. Ali, Inđić objašnjava da su organizatori tog ubistva „crnorukci“ bili i republikanci sa, štaviše, vojnom hijerarhijom unutar grupe. Prvi socijalistički časopis „Rad“ osnovao je 1874. godine Pera Todorović, a u prvoj deceniji 20. veka javlja se i anarhosindikalizam sa svojim časopisima „Proleter“ i „Radnička borba“, kao i pristalice „direktne akcije“ kao levo krilo Srpske socijaldemokratske partije. Najveću ulogu među njima ima Krsto Cicvarić, pokretač mnogih listova, osnivač anarhističkih klubova i pisac knjige „Iz anarhističkog ugla“. Milorad Popović u Parizu osniva Jugoslovensko radno društvo i odbor za socijalističku akciju, a 1909. godine javljaju se i „direktaši“ kao anarhosindikalistička grupa u okviru Srpske socijaldemokratske stranke - Nedeljko Divac, Sima Marković, Vlajko Martinović. Između dva rata anarhistički pokret nije bio dozvoljen, a neki od njih otišli su da se bore u Španskom građanskom ratu tridesetih, prihvatajući potom liberterski socijalizam. Anarhistički pokret jenjava sve do 1968. godine i studentskih protesta. I ubijenom premijeru Zoranu Đinđiću pripisuje se da je u svojim „ranim radovima“ bio sklon anarhističkoj teoriji, posebno onoj Petra Kropotkina, čijem je izdanju „Anarhizma i morala“ napisao predgovor.